دانلود پاورپوینت بررسی حمام دزاشیب

بخشی از مطلب
 
حمام دزاشیب

چکیده: یکی از حمام های بسیار قدیمی ، حمام تاریخی دزاشیب ( گرمابه بوعلی ) است . تاریخ ساخت این بنا به دوره صفویه یعنی دوره رونق ساخت حمام ها باز می گردد . سبک معماری و شیوه ساخت بنا هم مؤید این مطلب است . به دلیل قدمت زیادی که این گرمابه دارد نام بانی و مالک اولیه آن به درستی مشخص نیست . به احتمال زیاد این حمام به دست یکی از بزرگان و اشراف ساکن این محله احداث شده است . دزاشیب در آن روزگاران به دلیل داشتن آب و هوای دلپذیر و قرار گرفتن در دامنه البرز ،مورد توجه اعیان و ثروتمندان تهران قرار داشته که متاسفانه با تحولاتی که در سده اخیر در ایران روی می دهد ، بتدریج موجب تخریب باغات و اراضی مزروعی این منطقه می شود .
 
 
متن مقاله:
 
گرمابه تاریخی دزاشیب در خیابان رضا کبیری ( دزاشیب ) ، خیابان کریمی ، نبش جنوبی کوچه علوی واقع شده است .
 
حمام های سنتی علاوه بر نقش اصلی شان در بهداشت و پاکیزگی ، محل انجام آیین ها ، سنت ها و رسومات زیادی نیز بوده اند.
 
گرچه سابقه ساخت حمام به گذشته های بسیار دور بر می گردد ،اما متاسفانه تاکنون تنها تعداد اندکی حمام در حفاری های کاخ های هخامنشی ، اشکانی و ساسانی کشف شده و آثاری مبنی بر وجود حمام های عمومی در قبل از اسلام به دست نیامده است . از جمله آثار مکشوفه، حمام تخت جمشید می باشد که از دو بخش داخلی و خارجی تشکیل و با پله ای از یکدیگر متمایز می شده . بخش داخلی ، محوطه کوچکی به ابعاد 75/1 × 25/2 متر است که در میانه آن ، چاه حمام با سرپوشی از آجر مشبک به ابعاد 55 × 55 سانتی متر قرار دارد . فاضلاب حمام از این دریچه وارد چاه می شده . از دوره اشکانی هم بقایای حمامی در کاخ آشور ( واقع در بین النهرین شمالی ) و از دوره ساسانی آثاری در تخت سلیمان به دست آمده است .
 
      متون تاریخی و کشفیات باستان شناسی نشان می دهد که ساخت حمام به ویژه حمام های عمومی در دوره های بعد گسترش زیادی پیدا می کند و در بسیاری از شهرها و روستاهای بزرگ ، حمامهای عمومی و پررونقی ساخته می شود. متاسفانه به جهت از بین رفتن آثار معماری سده های نخستین اسلامی ، اطلاع زیادی از نقشه و چگونگی حمام های این دوره نداریم . در جریان حفریات باستان شناسی سیراف – در حاشیه خلیج فارس – بقایای حمامی مربوط به سده های نخستین اسلامی کشف شد به ابعاد 5/11 × 17 متر که مشتمل بر رختکن ( سربینه ) ، گرمخانه ، خزینه ها ، تون ، انبار سوخت و با قلوه سنگ های بزرگ و کوچک ساخته شده بود . در شهرهای مهم دوره سلجوقی هم حمام های بزرگ عمومی و پررونقی وجود داشته که آثار آنها در طی زمان از میان رفته است . کاوش های باستان شناسی شهر کهن جرجان – واقع در استان گلستان امروزی – بقایای یکی از حمام ها را به دست داد .این بنا در کنار یکی از خیابان های اصلی شهر قرار داشته و با آجر و ملات آهک و گچ ساخته شده بود . بنای فوق دارای کانال ها و تنبوشه های سفالی برای انتقال آب و فاضلاب بوده است . در دوره ایلخانی نیز به همراه اقدامات گسترده عمرانی در شهرهایی چون تبریز ، مراغه و سلطانیه حمام هایی ساخته شد که امروزه آثاری از آنها بر جای نیست ؛ از آن جمله حمامی معروف به حمام « خان » است که در مراغه و برای هلاکوخان مغول ساخته شده بود . بقایای این حمام در دوره اخیر و به هنگام ساخت بانک ملی این شهر ، از میان رفت !
 
      دوره رونق ساخت حمام ها مربوط به عصر صفویه است. در این دوره در کنار ساخت و سازهای گسترده ، تعداد نسبتا زیادی حمام در شهرهای مختلف ایران ساخته شد که شماری از آنها در نوع خود شاهکار بود ( از جمله حمام گنجعلی خان کرمان ، حمام خسرو آقا و علی آقای اصفهان و تعدادی دیگر ) . به نوشته شاردن ، سیاح فرانسوی که مدتی را در دوره صفوی در اصفهان گذرانیده ، این شهر در آن زمان 272 حمام داشته است .
 
      بعد از دوره صفوی هرچند معماری اسلامی هرگز رونق گذشته را به دست نیاورد ، با این حال در دوره زندیه و قاجاریه ، حمام های باشکوهی ساخته شد که از بهترین آنها حمام وکیل شیراز از ساخته های کریم خان زند و حمام ابراهیم خان کرمان مربوط به دوره قاجاریه می باشد . در دوره اخیر به جهت رکود معماری سنتی و غلبه معماری مدرن ، گسترش ساخت حمام های خصوصی و نیز رعایت مسائل بهداشتی ، ساخت حمام ها به شیوه سنتی متوقف گردید .
 
بانیان چنین حمام هایی حاکمان ، اعیان و افراد خیری بودند که صرفا به قصد ثواب و نفع عموم اقدام به ساخت حمام می کرده اند ( البته حمام هایی نیز وجود داشته است که از طرف اشخاصی به عنوان حرفه و شغل ساخته می شد ) و اغلب آنها را وقف مراکز مذهبی و امور خیریه می کردند. . درآمد این گونه حمام ها ، در وهله اول صرف مزد کارگران و نگهداری حمام و در مرحله دوم براساس وقفنامه ، صرف امور خیریه می شد.
 
      یکی از حمام های بسیار قدیمی ، حمام تاریخی دزاشیب ( گرمابه بوعلی ) است . تاریخ ساخت این بنا به دوره صفویه یعنی دوره رونق ساخت حمام ها باز می گردد . سبک معماری و شیوه ساخت بنا هم مؤید این مطلب است . به دلیل قدمت زیادی که این گرمابه دارد نام بانی و مالک اولیه آن به درستی مشخص نیست . به احتمال زیاد این حمام به دست یکی از بزرگان و اشراف ساکن این محله احداث شده است . دزاشیب در آن روزگاران به دلیل داشتن آب و هوای دلپذیر و قرار گرفتن در دامنه البرز ،مورد توجه اعیان و ثروتمندان تهران قرار داشته که متاسفانه با تحولاتی که در سده اخیر ( اوائل سلطنت پهلوی دوم ) در ایران روی می دهد ، بتدریج موجب تخریب باغات و اراضی مزروعی این منطقه می شود .
 
      این حمام عمومی از گذشته تا به حال فعال و مورد استفاده اهالی منطقه دزاشیب بوده که روزهایی را مخصوص آقایان و باقی ایام هفته ویژه خانم ها بوده است . در حال حاضر به جهت تغییر شیوه زندگی مردم و پیشرفت مسائل بهداشتی ، این گرمابه قدیمی رونق چندانی ندارد .
 
      و اما دزاشیب در گذشته ، قصبه ای بوده در یک کیلومتری شرق امامزاده صالح که به جهت فراوانی باغات خرم و زمین های مزروعی مورد توجه قرار گرفته است . در دوره صفویه مهاجرت هایی به این منطقه صورت می گیرد و دو طایفه عباسی و قاسمی در این نقطه سکونت می کنند که به جهت اختلاف و درگیری دائمی بین آنها این محله که در ابتدا ( دوره صفوی ) دژ سفلی نامیده می شد ( امامزاده قاسم : دژ علیا ) ، به دژ آشوب یا همان دزاشوب ( زمان ناصرالدین شاه ) معروف می شود که به مرور زمان و در ده های اخیر به دزاشیب تغییر نام می یابد . قصبه دزاشیب در آن روزگاران به دو بخش ، بالا محله ( قسمت شمالی ) و پائین محله ( قسمت جنوبی ) تقسیم شده بود . محله بالا از شرق یخچال مجدالدوله ( آقا عبدالله صنیع حضرت ) تا گورستان آبادی را در بر می گرفت و پائین محله هم شامل دو کوچه به نام های سبزه میدان و قورباغه می شد که این دو محله را کوچه ای تنگ و باریک به هم متصل می کرد . در عصر پهلوی آن کوچه تنگ و باریک با هزینه و دستور سرتیپ رضاقلی خان امیر خسروی 1 تعریض و در ابتدا به نام خیابان همت و سپس به اسم خیابان بوعلی ( در حال حاضر شهید کریمی ) نام گذاری شد . حمام قدیمی دزاشیب ( حمام بوعلی ) هم در نیمه های همین خیابان واقع شده است . به گفته یکی از اهالی قدیمی محل 2 ، حسینقلی خان قاجار ، برادر کوچکتر فتحعلی شاه در همین حمام و به دستور وی ( فتحعلی شاه ) از هر دو چشم کور شده است . حسینقلی خان که در سال 1212 هجری قمری به حکمرانی فارس رسیده بود ، در محرم سال 1213 هجری قمری در شیراز قیام کرد و سپس با لشکری به تهران روانه و در تهران تسلیم فتحعلی شاه شد . شاه هم او را بدین مورد غضب قرار داد .
 
نقشه ، فضا و معماری حمام های قدیمی به گونه ای است که بتوانند به بهترین وجهی انتظارات مورد نظر را برآورده سازند . همچنین قرار گرفتن حمام در کنار دیگر بناهای عمومی و بافت شهر یا روستا ، منبع و نحوه تامین آب و دفع فاضلاب آن ، مسائل مربوط به تنظیم دما و رطوبت ، بزرگی و غنا یا سادگی و کوچکی بنا از دیگر عواملی بود که در نقشه ، معماری و جزئیات آن دخالت داشت .
 
بنای حمام های قدیمی به جهت سهولت سوار شدن جریان آب به سیستم آبرسانی آن ، گرم شدن فضای داخلی به هنگام زمستان و استحکام بنا ، تقریبا همگی پائین تر از سطح معابر اطراف ساخته می شد و دسترسی به آن از طریق پله های متعددی صورت می گرفت .
 
حمام تاریخی دزاشیب هم از این جریان مستثنی نیست و تنها ورودی آن که در نبش کوچه علوی واقع شده با چند پله ( 6 عدد ) ما را به فضای داخل حمام ، در سطحی پائین تر از معبر اصلی می رساند .
 
این ورودی کوچک ، درب فلزی سـاده ای ( جایگزین درب چوبی اولیه ) بـا نعل درگاه قوسی ( با انحنای کم ) و کتیبه ای شیشه ای است که در یک قاب تخت ساده جای گرفته . این قاب با کاشی های سفید ساده ای پوشیده شده که به خاطر نوع آنها ، مشخص است از اقدامات اخیر ( 60 سال گذشته ) صورت گرفته در جهت احیاء و مرمت حمام می باشد وبه احتمال زیاد قاب ورودی این حمام ، همانند باقی قسمت های بدنه خارجی از کاه گل بوده که با لایه ای از ساروج پوشش یافته . البته در گذشته ، سردر حمام ها اغلب ساده و فاقد تزئینات خاص بوده ، اما در مواردی که حمام وسعت زیادی داشته ، دارای تزئینات کاشی کاری ، ازاره های سنگی و کتیبه تاریخی بوده است . امکان اینکه سردر این حمام کوچک دارای تزئینات خاصی بوده باشد نیز بسیار کم است . بهر جهت آنچه در حال حاضر موجود می باشد همین قاب کاشی شده ساده با تابلوی کوچکی در راس آن است که بر روی تابلو ، نام حمام و ساعات کار آن نوشته شده است . دیوار راه پله های ورودی هم با همان ملات ساروج روکش شده است . پس از گذر از پله ها به فضای دالان مانندی می رسیم که سقف آن به شکل خیمه و با جناغی های زیبایی اجرا شده . این قسمت مخصوص قرار گرفتن پیشخوان و دخل مسئول اداره حمام بوده که در اینجا می نشسته و به فضای سربینه ( رختکن ) حمام هم اشراف داشته است . این بخش که در جبهه شمالی حمام واقع شده با یک نورگیر کوچک سقفی روشن می شود . در کنار این دالان و در سه جبهه دیگر بنا ، سه فضای مشابه را داریم که به عنوان سربینه یا همان رختکن حمام مورد استفاده بوده .این سه بخش که به شکل شاه نشین هایی با سقف خیمه ای ( جناغی ) ساخته شده اند به دور یک فضای چهارگوش مرکزی قرار دارند . در این فضا هم حوض کوچک آب سردی وجود داشته که هر شخصی که برای استحمام به گرمابه می آمده، پس از اتمام استحمام و به هنگام خارج شدن از فضای گرمابه ، پای خود را در آن فرو می برده . بر طبق عقیده گذشتگان که البته ریشه علمی هم داشته ، این عمل سبب تمدد و آرامش اعصاب می شده . در حال حاضر این حوض کوچک به کلی تخریب شده است .
 
در جداره های غرفه های سربینه حمام تعدادی کمد فلزی به چشم می خورد . این کمدهای فلزی در چند دهه اخیر به رختکن الحاق شده . این جداره ها در گذشته با سکوهای بلندی پوشانده شده بود که علاوه بر رختکن ، فضایی بود برای نشستن و صرف چای و یا کشیدن قلیان . در قسمت تحتانی این غرفه ها نیز فضاهایی خالی ایجاد می شد به نام « کته » که محل قرار گرفتن کفش ها بود . این کته ها در حال حاضر مسدود شده است . دیوارهای سربینه تا زیر جناغی های سقف و کاربندی ها با کاشی سفید نازک کاری شده که به احتمال زیاد مانند سایر بخش ها از اقدامات اخیر در جهت بازسازی حمام می باشد . و به نظر می آید در ابتدا کلیه قسمت ها ، همانند سقف گرمابه با ملات ساروج روکش شده باشند . فضای سربینه که فاقد هرگونه تزئینات مرسوم در حمام های قدیمی می باشد نورگیر کوچک مدوری را در میانه سقف خیمه ای شکل خود دارد که نور و هوای مناسب را به داخل می کشاند . سربینه حمام از طریق دالان و راهرویی که در گوشه شمال غربی قرار دارد ، به گرمخانه راه می یابد . سرویس های بهداشتی معمولا در این دالان ها ساخته می شد ، در این حمام هم به همین شکل است و یک سرویس بهداشتی کوچک در بدنه آن تعبیه شده که با یک درب فلزی کوچک پوشش داده شده . مصالح به کار رفته جهت نازک کاری این راهرو همانند سایر قسمت هاست . پوشش سقف هم به فرم منحنی اجرا شده . گذر از این دالان ما را به گرمخانه ، مشتمل بر فضای مرکزی گنبددار ، خزینه و خلوتی ها می رساند . البته در حال حاضر خزینه حمام به کلی تخریب و به جای آن چند اتاقک کوچک مجهز به دوش ساخته شده . در این بخش هم همان پوشش سقف را داریم با همان نازک کاری فاقد هرگونه تزئینات مخصوص این فضاها . تنها یک نورگیر همانند نورگیرهای بخش های دیگر در مرکز منحنی سقف دیده می شود . این نورگیرها که معمولا با شیشه و به شکلی زیبا در فضای حمام های قدیمی به کار رفته اند به گلجام معروف هستند .
 
 
 
از دیگر بخش های این حمام قدیمی ، سیستم گرمایش آن تون یا آتشدان ، انبار سوخت ، تیان ، گودال جمع آوری خاکستر ، دودکش و کانال های انتقال گرما به زیر گرمخانه است . سوخت این حمام از ابتدا تا زمان پهلوی اول از کود حیوانات و برگ درختان و چوب بوده و از آن به بعد به سیستم هایی با سوخت های متداول روز مجهز شده است . طریقه انتقال دود از دودکش ها در این گونه حمام های قدیمی جالب توجه می باشد . معمولا این حمام ها دارای دو دودکش بود که یکی مستقیما دود را به بالا و هوای بیرون انتقال می داد و دیگری آن را بعد از گذراندن از کانال های « گربه رو » در زیر حمام ( جهت گرم کردن فضای داخلی حمام ) ، از طریق دودکش اصلی خارج می ساخت . دودکش اولی تنها در ابتدای روشن شدن حمام که کوره دود نسبتا زیادی داشت ،مورد استفاده قرارمی گرفت و پس از آنکه آتش به طور کامل شعله ور می شد ، بسته و از دودکش دیگر استفاده می شد .
 
بخش های مذکور ( سیستم گرمایش ) این حمام در انتهای جبهه غربی بنا قرار دارد که درب کوچکی هم از داخل کوچه ( علوی ) به آن راه دارد . در قسمت میانی بدنه خارجی این گرمابه که به شکل دیوار سراسری ، جبهه شمالی را در برگرفته درب فلزی کوچکی ( جایگزین نوع چوبی اولیه ) به چشم می خورد که گفته می شود در گذشته ورودی مخصوص بانوان بوده ، اما در حال حاضر مسدود شده است . پشت بام این گرمابه که به احتمال زیاد شامل چند انحنا و قوس گنبدی شکل بوده . امروزه با ورقه هایی فلزی به شکل شیروانی ( با شیب بسیار کم ) پوشانده و از تیرهای چوبی هم به عنوان نگهدارنده استفاده شده است .
 
در ساخت این بنا از مصالحی مانند خشت کاهگل ، تیرهای چوبی به عنوان سازه ، ملات ساروج و کاشی و ... استفاده شده و به طور کلی فاقد تزئینات خاص می باشد . این گرمابه قدیمی که به جهت حفظ سبک و شیوه معماری گذشته دارای ارزش فراوانی است به علت عدم رسیدگی و تخریب های ناشی از رطوبت ، در حال نابودی کامل می باشد که امید است مورد توجه و رسیدگی قرار گیرد .
 
کاربری بنا عمومی است و از ابتدای ساخت تاکنون به عنوان گرمابه عمومی محله دزاشیب مورد استفاده بوده ، هرچند که امروزه به جهت پیشرفت های صورت گرفته در ساخت و ساز بناها و رعایت مسائل بهداشتی ، اینگونه بناها رونق چندانی ندارد و تقریبا رو به تعطیلی کامل می باشد .
 
گرمابه بوعلی دزاشیب ، یک ملک خصوصی است . اما به درستی مشخص نیست که مالک
 
اولیه آن چه کسی بوده در حال حاضر هم تحت مالکیت یکی از اهالی قدیمی محله می باشد.
 
این گرمابه به جهت قرار گرفتن در یکی از محلات شمال شهر تهران و عدم استفاده از آن تقریبا رو به تعطیلی و رکود می باشد . در نتیجه به نظر می آید تعطیلی کامل و بازسازی مجدد آن جهت تغییر کاربری حمام به مکانی تاریخی که مورد بازدید عموم قرار گیرد ، مناسب باشد . به طور مثال می توان آن را به مکانی برای معرفی حمام های قدیمی ، معماری و شیوه ساخت آنها ، سیستم های گرمایشی مورد استفاده در گذشته های دور ، ... تبدیل نمود که به هر حال اقدامی درصدد حفظ تاریخ و فرهنگ این مرزوبوم است .
 
1-   رضاقلی خان امیر خسروی که در دوره پهلوی چندین سمت مهم را بر عهده داشت ، در این زمان یعنی سال 1312 ه.ش به ریاست بانک ملی ایران منصوب شده بود . در سال 1318 ه.ش در کابینه متین دفتری، وزیر دارائی شد و در سال 1337 ه.ش هم در گذشت
 
آقای عزت الله رکوعی ، یکی از ساکنان قدیمی محله دزاشیب است که خود مشغول جمع آوری و نگارش تاریخچه برخی محلات قدیمی تهران می باشد . کتابچه ای هم با نام دزاشیب ( دژ سفلی ) از ایشان به چاپ رسیده که در آن اطلاعات تاریخی منطقه دزاشیب گردآوری شده است