پاورپوینت بررسی بازار اراک

مجموعه بازار تاریخی اراک در بافت قدیمی و مرکزی شهر واقع گردیده و همچون گذشته از رونق اقتصادی خوبی برخوردار است. بنای اصلی بازار اراک در اوایل دوره قاجار و در زمان فتحعلی شاه توسط محمد یوسف خان گرجی سپهدار بنیان نهاده شد.
 
بنای کنونی بازار مشتمل بر یک راسته اصلی شمالی- جنوبی به طول 880 متر و یک راسته شرقی- غربی به طول 600 متر است که در محل تقاطع آن، دو چهار سوق زیبا ساخته اند. راسته شمالی-جنوبی بازار به صورت مستقیم از دروازه قبله در جنوب تا دروازه راهزن در شمال امتداد می یابد. عرض بازار از ابتدا تا انتها 5 متر است.
 
راسته شمالی -جنوبی به 8 قسمت 100 متری، هر قسمت دارای 50 باب مغازه تقسیم می شود. هریک از این قسمت ها گذر نامیده می شود. گذر جنوبی با 100 متر از جنوب راسته اصلی به صورت دو طبقه ساخته شده که ارتفاع آن به 8 متر می رسد. در تقاطع دو راسته بازار چهار سوقی به ارتفاع 13.3 متر با پوشش گنبد ی دو پوش ساخته اند. سطح داخلی گنبد دارای رسمی بندی و آجر چینی است.
 
علاوه بر دو راسته اصلی در مجموعه بازار اراک حدود بیست سرا و تیمچه وجود دارد که در آنها فعالیت های مختلفی در جریان است. 18 واحد از این بناها در قسمت جنوبی بازار قرار گرفته که از مهمترین آنها سرای نوذری، سرای کتاب فروش ها، سرای کاشانی می باشد.
 
 
 
تیمچه و سرای اکبریان: این مجمعه از شمال به گذر و از شرق به راسته بازار و از جنوب به سرای قیمها محدود می شود. در جنوب غربی آن فضایی باز وجود دارد که احتمالاً بار انداز بوده و در غرب این مجموعه سرای کوچکی است که از طبقه دوم به آن مرتبط است.
 
این مجموعه ساده و منظم از یک تیمچه و یک سرا تشکیل شده است. معمولاً در بناهای بازار تیمچه مقدمه سرا و گاه هشتی آن است ولی در اینجا سرا بلافاصله در جوار راسته بازار قرار گرفته و حتی ورودی شاخصی ندارد.
 
صحن کانون تشکل سراست و حجره هادر اطراف آن مستقر شده اند. سرا دو طبقه دارد که طرح آنها مشابه هم است اما حجره های طبقه پایین رواقی بنا کرده اند. بام این رواق مهتابی حجره های فوقانی شده است.بدین ترتیب حجم داخلی صحن پلکانی شده است. رواق قاعده صحن را به شکل هشت و نیم هشت در آورده است.
 
حجره های جنوبی صحن بسیار کم عمق و حجره های شمالی بسیار طویل اند. بیشتر حجره ها جز حجره های جنوبی دو سویه اند: حجره های شرقی یک روی در صحن و یک روی در راسته بازار دارند، حجره های شمالی هم به صحن روی داند و هم به گذر واقع در شمال مجموعه مرتبط اند، حجره های غربی علاوه بر اشراف بر صحن یک روی در تیمچه دارند.
 
شیوه حجره بندی سرا تا حدی در زیرزمین نیز تکرار شده است. راه تعدادی از حجره های زیرزمین از صحن و تعدادی دیگر از پلکانی است که در کنج شمال غربی تیمچه قرار دارد.نمای رواق در هر چهار جبهه صحن یکنواخت است. ستون های سنگی استوانه ای و قوس های کمانی رواق رنگ و بوی قاجاری بنا را دو چندان کرده است.
 
نمای صحن در هر دو طبقه ترکیبی از آجر و در و پنجره های چوبی است که در طبقه زیرین ستون های سنگی را نیز بدان افزوده اند. نمای حجره های پشت رواق ترکیبی از گچ و قاب آجری است. نمای حجره های طبقه بالا سه قسمتی است: یک در و دو پنجره در طرفین آن که هر سه در قوس کمانی محاط شده است.
 
در بالای در هریک از حجره های فوقانی روزنی مدور دیده می شود که از نشانه های معماری قاجاریان است. حوضی کشیده با جهت شمالی- جنوبی و عمود بر محور ورودی در وسط صحن قرار گرفته است.
 
تیمچه در غرب سرا واقع شده و چون ورودی اصلی مجموعه از راسته بازار استف سرا حکم مقدمه و ورودی را یافته. تیمچه شکلی کشیده و چشمه ها ی مکرر و مشابه ( با نورگیری در وسط طلق هر چشمه) دارد که در کنار هم ردیف شده و حجره ها در دو طبقه استقرار یافته اند.
 
تیمچه از شمال از طریق راهرویی ساده به گذر واقع در شمال مجموعه مرتبط می شود. تیمچه از جنوب نیز با فضایی باز (بار انداز یا سرایی مخروب) ارتباط دارد و حجره های جنوبی اش از آنجا نور می گیرد.
 
وجود راهروی رو باز مهتابی مانند  در جلوی حجره های طبقه بالای این سرا این امکان را فراهم کرده که این حجره ها پلکان مشترک داشته باشند.این پلکان در کنج جنوب شرقی صحن در پس رواق پنهان شده است. اما در طبقه بالای تیمچه سه حجره جنوبی از طریق یک راهرو به هم مرتبط اند و برای رسیدن به آنها دو دستگاه پله در کنج های جنوب شرقی و جنوب غربی تیمچه تعبیه شده است.
 
فضای رواق گونه حاصل از عقب نشینی حجره ها از ویژگی های طرح این مجموعه است. راه حجره های جبهه شرقی تیمچه نیز مهتابی سراست، اما راه حجره های جبهه غربی مهتابی سرای کوچکی است که در جوار ضلع غربی تیمچه قرار دارد.
 
 
 
تیمچه حاجی باشی: این مجموعه که ترکیبی از یک تیمچه و یک سرای کوچک در انتهای راسته فرعی بازار اراک و در جناح جنوبی آن واقع شده است. تیمچه شکلی کشکولی دارد و تناسبات کشیده اش آن را شبیه دالان کرده است.
 
دهانه حجره ها و طاق بندی تیمچه آهنگی یکنواخت دارد. اتصال تیمچه به بازار نامتعارف و با هندسه طرح مغایر است.
 
طاق و قوس ها تماماً آجری و قوس ها جناغی است. در وسط هر طاق، روزنی هشت گوش و در طرفین هر طاق روزنی بیضی شکل واقع است. دو سر تیمچه با نیم طاق خاتمه یافته و بخشی از نیم طاق شرقی فروریخته است. تقسیم بندی نمای حجره ها در طبقه پایین تک قسمتی و در طبقه بالا دو قسمتی است.
 
انتهای غربی تیمچه سه دهانه دارد که در دهانه میانی راهروی ارتباطی تیمچه و سرا قرار گرفته است. جبهه شرقی سرا بر اساس دو دهانه از سه دهانه بنا شده است. سرا صحنی کوچک و دو طبقه دارد.
 
 
 
تیمچه و سرای کاشانی ها: سرا و تیمچه در کنار هم قرار دارند و به صورتی که هیچ یک مقدمه دیگری نیست و هریک ورودی مستقلی از راسته اصلی دارد. زمین طرح شکل نامنظم اما هندسی و راست گوشه دارد. هر دو بخش بنا نظام هندسی واحدی دارد.از مشخصات این نظام ضرباهنگ ثابت دهانه ها و دیوارهای موازی است.طرح هر دو بخش بنا بدون مرکز است.
 
تیمچه حجمی یکپارچه و طویل و دو طبقه دارد. این کشیدگی همراه با تکرار طاق ها، تیمچه را به دالان مانند کرده است. طاق ها از ابتدا تا انتها ضرباهنگ ثابت دارد و با نیم طاق هایی در دو سر تیمچه خاتمه می یابد.علی رغم این تشابه طاق ها، دهانه هایی که در میان پایه طاقها ایجاد شده همه یک اندازه نیست بلکه در هر جبهه در دو نقطه که محل استقرار پله هاست دهانه با افزایش ضخامت جرز تغییر کرده است. رسمی بندی ظزیفی پایه ها را به طاق ها می پیوندد. این رسمی بندی که زمینه آجری و تویزه های گچی بر ظرافت آن افزوده است، به شمسه شانزده و روزنی مدور در وسط آن ختم می شود.
 
قوس های نمای حجره ها در طبقه پایین تیمچه تک قسمتی است اما در هر یک از قوس های طبقه بالا دو پنجره کشیده با درگاه تخت قرار گرفته که زمینه آنها گچی است. نمای طبقه پایین تماماً آجری با تقسیمات درشت و بدون درگاه های تخت است و نمای طبقه بالا ترکیبی از گچ و آجر و قاب های قوس دار و درگاه های تخت با تقسیمات خردتر است.
 
طرح دو سر تیمچه نیز ترکیبی زیبا دارد: یک قوس بزرگ در وسط و دو قوس به صورت مورب در طرفین. قوس های طرفین موجب شده است که در کنج های تیمچه ایوانچه هایی پدید آید.
 
دسترسی حجره های فوقانی با پنج دستگاه پله تامین شده است: چهار دستگاه در دهانه های کوچک تر، یک دستگاه در دهانه میانی جناح جنوبی تیمچه در مقابل راهرو ارتباطی آن با سرا.
 
تیمچه از ضلع غربی به راسته بازار متصل می شود. ورودی تیمچه در بازار با افزایش ارتفاع تشخص یافته است .تیمچه به واسطه راهروی در دهانه میانی جناح شمالی به سرا مرتبط شده است. نمای راهرو آجری و طاق و قوس های متوالی دارد.
 
سرا دو طبقه است و صحن آن قاعده ای نزدیک به مربع دارد اما رواقی که دور صحن چرخیده شکل آن را به هشت و نیم هشت بدل کرده است. در هر دو طبقه تقسیمات نما در جبهه های شمالی و جنوبی زوج است و در جبهه های شرقی و غربی فرد. همچنین در جبهه های شرقی و غربی اندازه دهانه ها با یکدیگر تفاوت دارد.
 
از ویژگی های طرح این بنا این است که چهار نقطه شاخص در سرا در کناره های دو جبهه مقابل هم واقع شده اند.در سرا، همه قاب های نما در طبقه بالا تخت است و به ازای هر دهانه رواق در طبقه پایین ، در طبقه بالا قابی آجری است که در داخل به دو قسمت شده است. زمینه این قاب ها گچی است و در هر قسمت آنها در چوبی ساده ای قرار گرفته است.
 
نمای رواق قوس دار و همه قوس های آن کمانی و متکی بر ستون های مدور سنگی است. مصالح نما ترکیبی است از آجر و گچ همراه با سنگ، در ستونها، و چوب در پنجره ها و بر پیشانی قاب های طبقه بالای آن مختصر تزئینات آجری دیده می شود.
 
محور تقارن تیمچه منطبق بر محور تقارن سرا نیست با این حال هندسه سرا و تیمچه کاملاً هماهنگ است. حجره های شرقی و غربی کم عمق اند و حجره های شمالی که از یک جانب نیز به گذر واقع در شمال مجموعه روی کرده اند عمقی متناسب دارد.
 
ورودی مستقل سرا از بازار در وسط ضلع غربی آن قرار دارد. این مدخل راهروی ساده ای است که از حذف یکی از حجره های راسته پدید آمده است.
 
 
 
تیمچه و سرای کتاب فروش ها: این مجموعه ترکیبی نامتعارف از فضاهای باز و بسته است. فضای بسته اصلی آن یک تیمچه و دو دالان است.سرا در شرق مجموعه قرار گرفته است. می توان کل مجموعه را صحن بزرگ و مستطیل شکلی فرض کرد که حجره ها در پیرامون آن نشسته اند و تمچه طویلی از سمت غرب به درون آن پیشروی کرده است.
 
بخش غربی مجموعه را شامل تیمچه و دالان ها گویی بر اساس زیر نقشی واحد طراحی کرده اند. تیمچه دو طبقه است و فضای میانی آن شکلی کشیده و کشکولی دارد با این تفاوت مهم که زاویه کنج ها نیم قائمه نیست .تقسیمات جدارهای فضا زوج است: دو دهانه بزرگتر در میان و دو دهانه کوچکتر در طرفین هر جبهه.
 
سقف فضای میانی تیمچه چوبی و مسطح و در وسط مرتفع تر است و در حد فاصل سقف و دیوار دور تا دور تیمچه روزن زیر سقفی ساده ای تعبیه شده است.سطح سقف و قسمت های بلندتر آن منبت کاری ساده ای دارد.
 
نمای داخلی تیمچه تماماً آجری است و در لچکی قوس های فوقانی تزئینات آجری اندکی دیده می شود. قوس های طبقات پایین و بالا مشابه است با این تفاوت که در طبقه بالا درون آنها با پنجره های مستطیل شکل کشیده ای به دو قسمت شده است.این پنجره ها در ایوانچه کنج ها قوس نیم دایره دارد. بام تیمچه شیروانی بزرگی است که اثر بسیاری در حجم بیرونی بنا و نمای درونی سرا گذاشته است.
 
تیمچه به منزله هشتی کل مجموعه است و از غرب به راسته بازار متصل می شود.مدخل تیمچه راهرویی است به ارتفاع دو طبقه که از راسته مرتفع تر است از همین رو تعبیه روزنی در زیر طاق آن از جانب غرب ممکن شده است که روشنایی راهرو را تامین می کند.
 
دالان شمالی مجموعه دالانی است ساده که از شرق به صحن سرا متصل است. این دالان طاق و قوس هایی ساده و متوالی دارد. تقسیمات آن تابع تقسیمات تیمچه و دهانه های آن است. ارتفاع این دالان معادل دو طبقه و قدری بلندتر از تیمچه است و در وسط و طرفین هر طاق آن روزنی تعبیه شده است.
 
سرا دو طبقه است و صحنی بزرگ با قاعده ای نزدیک به مستطیل دارد که حجم هایی در شرق و غرب به داخل آن نفوذ کرده اند. جبهه های شمالی و جنوبی صحن ساده تر است و هریک هفت دهانه در سه اندازه دارد. دهانه های میانی بر خلاف معمول تنگ تر است. در کنج جنوب شرقی صحن راهرویی است که به کوچه واقع در شرق بنا منتهی می شود. مدخل این راهرو فضایی است مربع شکل و با طاق چهار ترکدر نمای آجری بنا تزئینات آجری و سنگی اطراف در و پنجره ها متاثر از معماری کلاسیک غرب است.
 
 
 
تیمچه و سرای گلشن: در این مجموعه تیمچه و سرا در کنار هم نشسته اند و هریک مستقلاً با راسته بازار مرتبط است.فضای میانی تیمچه دو طبقه است و قاعده ای مستطیل شکل دارد.شکل قاعده در طبقه بالا به واسطه ایوانچه های مورب کنج ها به کشکولی بدل شده است. هریک از جوانب شمالی و جنوبی تیمچه سه دهانه دارد. قوس این دهانه ها در طبقه پایین کمانی و در طبقه بالا جناغی است.قوس ایوانچه های کنج ها در هر دو طبقه کمانی است.
 
قوس های هردو طبقه تک قسمتی است و پنجره های چوبی ساده ای دارد. سقف تیمچه از طاق و قوس های پی در پی آجری ساده ای تشکیل شده است که هریک روزنی مدور در وسط و روزن هایی بیضی شکل در طرفین دارد.مدخل ورودی تیمچه در راسته بازار راهرویی است به ارتفاع دو طبقه و مرتفع تر از راسته بازار.
 
سرا صحنی کوچک دارد که شکل آن به واسطه وجود رواق کشکولی شده است. بام این رواق فضای رو باز مهتابی مانندی دارد که ارتباط حجره های طبقه بالا با یدیگر و با پلکان مشترک تامین می کند. قوس های طبقه بالا جناغی است و در داخل هریک دو در ساده چوبی قراردارد. نمای داخلی صحن ترکیبی ایست از : آجر در دیوارها و قوس ها، سنگ در ستونها، چوب در پنجره ها و درها. نما تزئینات آجری مختصری داردکه به جای لچکی ها در داخل قوس ها قرار گرفته است.
 
جبهه های شمالی و جنوبی سرا دارای چهار دهانه می باشد.جبهه غربی نیز سه دهانه مساوی  و یک دهانه کوچکتر در کنار آنها دارد.نا متقارن بودن تقسیمات جبهه های شرقی و غربی موجب نا متقارن شدن شکل رواق شده است.
 
 
 
تیمچه و سرای نوذری: این مجموعه ترکیبی ار فضاهای باز و بسته و متشکل از پنج بخش مجزا است. قلب مجموعه سرایی است در کنار راسته. در طرفین این سرا دو بازارچه با دالان کشیده واقع اند.در غرب سرا و در حد فاصل دو دالان مذکور تیمچه ای بزرگ و در شمال غربی مجموعه تیمچه ای کوچک و در جنوب غربی آن حیاطی کوچک واقع شده است.
 
سرا در میان چهار محور محاط شده است: راسته بازار در شرق،  دالان در جنوب، دالان در شمال، تیمچه ای بزرگ در غرب.این چهار محور به هم پیوسته اند و سرا را در بر گرفته اند.
 
سرا صحنی دو طبقه با قاعده ای مستطیل شکل دارد که با چرخیدن رواقی دو طبقه بر گرد آن شکل قاعده اش به هشت و نیم هشت نزدیک شده است.جبهه های شمالی و جنوبی شش دهانه مساوی داردکه در رواق به پنج دهانه بدل شده است.و جبهه های شرقی و غربی هفت دهانه دارد: پنج دهانه بزرگ در وسط و دو دهانه کم عرض در طرفین.ورودی صحن از راسته در جبهه شرقی قرار دارد.
 
قوس های کمانی رواق بر ستون های مدور سنگی قرار گرفته است. قوس نمای حجره های پشت رواق جناغی است. این قوس ها در طبقه پایین تک قسمتی است و در طبقه بالا دو قسمت شده است.
 
در غرب سرا تیمچه ای است که سرا در حکم مقدمه آن است.تقسیمات طرح تیمچه در امتداد تقسیمات سراست.تیمچه شکلی کشیده و دالان مانند دارد، میانه آن اندکی گشاده و دو سر آن قدری تنگ است. سقف دو سر تیمچه به چند نیم طاق خاتمه یافته است.طاق بندی ساده است و کاربندی ندارد.نما تماماً آجری و ساده استو سرتاسر نمای هر حجره را پنجره چوبی ساده ای می پوشانده است.
 
هر طاق روزنی مدور در وسط و روزنهایی بیضی شکل در طرفین دارد. دالان های شمالی و جنوبی مجموعه کاملاً مشابه یکدیگرند: فضا خطی مشابه راسته، ارتفاعی معادل دو طبقه، چشمه های مشابه و مکرر و روزنی مدور در میان هریک، حجره هایی با قوس های جناغی در دو طبقه، که نمای هریک تماماً با در و پنجره چوبی پوشانده می شده است.
 
هر دالان با سرا در حجره های یک جبهه مشترک است و راهرویی از وسط همان جبهه سرا را به دالان مرتبط می کند. هر دالان ورودی مستقلی از راسته بازار دارد. تیمچه بزرگ مجموعه نیز در حد واسط این دو واقع شده و انتهای آن را به هم مرتبط کرده است.انتهای دالان شمالی از طریق راهرویی به تیمچه کوچکی ختم می شود. محور طولی تیمچه کوچک بر محور طولی دالان عمود است.
 
ضرباهنگ ثابت دهانه ها در کل مجموعه دیده می شود.حجره ها به سادگی در کنار هم ردیف شده اند و کنج های فضا بدون تغییری در شیوه استقرار حجره ها با ایوانچه هایی مورب شده با این تفاوت که در طبقه بالا ایوانچه ها حذف و تماماً به حجره ملحق شده است.در هر دو طبقه قوس ها جناغی و پنجره ها ساده و چوبی است، اما نکته تازه در طرح پنجره بندی شکل پنجره های فوقانی است. بر فراز این پنجره ها نیز در زیر تیزه قوس پنجره ای بیضی شکل قرار دارد.
 
دالان جنوبی به حیاط کوچک ختم می شود، حیاطی ساده و یک طبقه با قاعده ای نزدیک به مربع. محور تقارن شرقی- غربی این سرا درست در امتداد محور تقارن طولی دالان جنوبی است.تقسیمات جبهه شرقی سه گانه است: مدخل دالان در وسط و دو حجره در طرفین.تقسیمات جبهه غربی پنج گانه و تقسیمات جبهه شمالی و جنوبی چهارگانه است.به جز قوس کلیل مدخل دالان در نمای شرقی حیاط قاب ها ساده و تخت است.نما سراسر آجری و تزئینات مختصر آجری بالای درها از تزئینات غربی است.
 
مجموعه بازار اراک در دوره اخیر تعمیر و به شماره 1285 ثبت تاریخی رسیده است.
 
و...