مطالعات بررسی نقش و عملکرد بازار خوی

مقدمه 
    بازار در ایران نه تنها فضایی است برای خرید و فروش و تولید و عرضه کالاهای گوناگون بلکه در طی تاریخ نقش ها و کارکردهای متعددی شامل اقتصادی ، سیاسی ، اجتماعی ، فرهنگی ، فراغتی ، خدماتی ، مذهبی داشته است در شهرهای سنتی ایران ، بازار یکی از اجزاء اصلی هسته مرکزی شهر را تشکیل می دهد . 
امروزه نیز بازارها کانون مبادله ، تولید کالا و تجمع فعالیتهای اجتماعی هستند و از نظر جایگاه قلب شهرهای ایران بشمار می روند . به طور کلی بازارها با عملکردها و نقش های گوناگون اقتصادی ، اجتماعی ، مذهبی و ... نماد کاملی از بنیانهای مدنی محسوب می شوند که طی سده ها شکل گرفته اند . 
ساختمان بازار در شهرهای کهن ستون فقرات کالبدی شهر را تشکیل می داد و سایر عناصر مهم شهری مانند مسجد ، مدرسه ، تکیه ، حمام و ... را در بافت خود قرار می داد . در واقع در بافت شهرهای ایران هیچ چیز به اندازه بازار به خوبی ساماندهی نشده است . این نظم بی واسطه فضاهای گوناگون شهر را به بهترین وجه به همدیگر پیوند می دهد . امروزه پس از ورود اتومبیل و محصولات و تولیدات کارخانه ای به شهرها و انجام برخی تغییرات و دگرگونیها ساختار فضایی شهرها و مراکز اقتصادی و اجتماعی آنها دستخوش تغییرات بنیادی شده است . با این وجود هنوز بازارهای کهن ایران کم و بیش نقشهای کهن خود را در کنار نقشهای جدید در شهرها ایفا می کنند.
تحقیق حاضر تلاشی است در راه دستیابی به شناخت کلی از شهر خوی ، خصوصاً بازار این شهر که عنصر کلیدی اقتصاد آن می باشد و از چندین فصل مستقل به شرح ذیل تشکیل شده است :
-    در فصل اول چهارچوب تحقیق شامل بیان مسئله ، ضرورت و اهمیت تحقیق ، اهداف تحقیق ، سوالات تحقیق ، فرضیات تحقیق ، پیشینه تحقیق ، قلمرو مکانی – زمانی تحقیق ، مراحل و روش تحقیق ، محدودیت و مشکلات تحقیق ذکر شده است . 
-    در فصل دوم ، ادبیات و مبانی نظری تحقیق مشتمل بر تعریف واژه بازار ، تئوریها و  نظریه هایی که توسط اندیشمندان در رابطه با موضوع عنوان شده ، پیشینه تاریخی پیدایش بازارها ، سیر تکامل و تحول شهر و بازار در ایران ، عناصر کالبدی بازارهای سنتی ، شکل بازار در اقلیمهای مختلف ایران ، بازارها از نظر فرم و شکل فضای معماری ، عوامل موثر در ساخت اکولوژیکی و توزیع فضایی و نحوه استقرار اصناف و فعالیتها در بازارهای سنتی و عملکردها و نقش های مختلف بازار مورد بررسی قرار گرفته است . 
-    فصل سوم به مطالعه شهر خوی که قلمرو جغرافیایی تحقیق محسوب می شود پرداخته شده است و از دو بخش جداگانه جغرافیای طبیعی شهر خوی و جغرافیای انسانی شهر خوی تشکیل شده است . که در هر کدام بطور جداگانه به مسائلی همچون موقعیت جغرافیایی شهر و اطراف آن ، موقعیت ارتباطی ، مسایل کلی زمین شناسی ، نوپوگرافی شهر ، شیب زمین ساختار زمین ، آب و هوا ، بارش ، دما ، روزهای یخبندان ، فشار و باد ، تابش آفتاب ، وجه تسمیه و گذشته تاریخی شهر ، موقعیت سیاسی – اداری ، ساختار جمعیتی شهر ، تحولات جمعیتی شهر ، تغییرات تعداد و بعد خانوار ، ترکیب سنی و جنسی و درصد باسوادی در شهر ، میزان مهاجرین وارد شده به شهر ، ویژگیهای اقتصادی شهر ، ساختار اقتصادی ، اشتغال و ضریب تکفل در شهر پرداخته شده است .
-    فصل چهارم در ابتدا این فصل پس از مطالعات مختصر در مورد پیدایش شهر خوی و چگونگی توسعه شهر و روند آن در ادوار گذشته و تاثیر جاده ابریشم بر توسعه شهر و بازار خوی ، توضیحاتی در مورد اقدامات شهرسازی انجام گرفته در شهر و اثرات آن بر روی بافت قدیمی شهر و بازار خوی و عناصر و اجزاء اصلی شهر داده شده ، سپس با شناخت کلی از بازار به بررسی روند تغییرات کالبدی آن ، برخی عناصر آن ، خصوصیات معماری و مصالح ساختمانی بکار رفته در آن ، کاربری و نوع واحدهای تجاری و نحوه مالکیت آنها ، تاسیسات و تجهیزات بازار ، مسائل و مشکلات بازار نقش و عملکردهای مختلف بازار خوی پرداخته شده و در آخر توضیحاتی در مورد برخی نتایج پرسشنامه ها ارائه گردیده است . 
-    فصل پنجم در فصل آخر ابتدا به بررسی و اثبات و پاسخ دو فرضیه موجود با استفاده از نتایج پرسشنامه ها پرداخته و برای هر کدام یک نتیجه گیری شده و سپس یک نتیجه گیری کلی از پایان نامه جمع آوری شده و در آخر پیشنهاداتی در جهت برطرف کردن نواقص و مشکلات بازار ارائه شده است .
 
فهرست مطالب
عنوان                                                                                                        صفحه 
مقدمه 
فصل اول : چهار چوب تحقیق 
1-1- بیان مسئله    2 
1-2- ضرورت و اهمیت تحقیق     4
1-3- اهداف تحقیق     5
1-4- سوالات تحقیق     5
1-5- فرضیات تحقیق     5
1-6- پیشینه تحقیق ( ادبیات مربوطه )     6
1-7- قلمرو مکانی – زمانی تحقیق     10
1-8- مراحل و روش تحقیق     10
1-9- محدودیت و مشکلات تحقیق    11
 1-10- تعریف واژه بازار     11
فصل دوم : ادبیات و مبانی نظری تحقیق 
2-1- تئوریها و نظریه های تحقیق    16 
     2-1-1-نظریه اقتصادی شهر بعنوان یک بازار     16
     2-1-2- نظریه رابرت دیکنسون ( نظریه ساخت عمومی شهرها )     17
     2-1-3- نظریه ارنست برگس ( ساخت شهر بصورت دوایر متحد المرکز )     18
     2-1-4- نظریه مکان مرکزی والترکر پستالر     19
     2-1-5- نظریه گوشاو و جووانی     21
     2-1-6- نظریه زیبا سازی ( شهر سازی تعویضی ) تجربه پاریس     21
2-2- پیشینه تاریخی پیدایش بازارها     24
2-3- سیر تکامل و تحول شهر و بازار در ایران     26
     2-3-1- دوره صفویه ( قرن 11 تا 13 هجری قمری )     26
     2-3-2- دوره قاجار     28
     2-3-3- دوره پهلوی     30
     2-3-4- از انقلاب اسلامی تا حال     32
2-4- عناصر کالبدی بازارهای سنتی     33
     2-4-1- حجره و دکان     36
     2-4-2- مجموعه های سر پوشیده     37
     2-4-2-1- تیم     37
     2-4-2-2- تیمچه     37
    2-4-3- خان یا سرا     37
    2-4-4- راسته     39
    2-4-5- چهار سو یا چهار سوق     40
2-5- عناصر تجاری و تولیدی     41
     2-5-1- کارگاه ها     41
     2-5-2- قیصریه     41
2-6- عناصر با نقش انباری     42
    2-6-1- خانبار ، خان انبار     42
    2-6-2- کاروانسرا یا سرا     42
2-7- عناصر مذهبی ، اجتماعی ، فرهنگی و خدماتی     44
     2-7-1- مسجد     44
     2-7-2- حمام     45
2-8- عناصر ارتباطی و حفاظتی     46
     2-8-1- میدان     46
     2-8-2- گذر     47
     2-8-3- در و دروازه     48
2-9- شکل بازار در اقلیم های مختلف ایران ( ریخت شناسی اقلیمی بازار )     48
     2-9-1- بازارهای مناطق مرطوب و پر باران کرانه های جنوبی در پای خزر     49
     2-9-2- بازارهای مناطق گرم و مرطوب سواحل جنوبی ایران     50
     2-9-3- بازارهای نواحی سرد و کوهستانی و مرتفع     51
     2-9-4- بازار در مناطق گرم و خشک و دشت های فلات ایران     52
2-10- بازارها از نظر فرم و شکل فضای معماری     56
     2-10-1- بازارهای منظم ( طراحی شده یا دارای طراحی معمارانه )     56
     2-10-1-1- بازارهای خطی یا طولی ( یک بعدی یا تک محوری )     57
     2-10-1-2- بازارهای گسترده ( چند محوری یا دو بعدی )     57
     2-10-2- بازارهای نا منظم ( خودرو یا طراحی نشده یا بدون طراحی معمارانه )     57
2-11- عوامل مؤثر در ساخت اکولوژیکی و توزیع فضایی و نحوه استقرار اصناف و
 فعالیتها در بازارهای سنتی    58 
     2-11-1- جاذبه و کشش اصناف و راسته های تخصصی     59
     2-11-2- ویژگیها و خصوصیات هر صنف و فعالیت     60
     2-11-3- همگرایی فعالیتهای همنوع و هماهنگ و سازگاری آنها     60
     2-11-4- واگرایی فعالیتهای ناسازگار ( تفکیک و جدایی فعالیتهای ناسازگار )     62
     2-11-5- همبستگی و گرایش های قومی ، مذهبی و نژادی     63
     2-11-6- امنیت و حفاظت     64
2-12- عملکردها و نقش های مختلف بازار     66
     2-12-1- نقش و عملکرد اقتصادی بازار     67
     2-12-2- نقش و عملکرد اجتماعی بازار     68
     2-12-3- نقش و عملکرد مذهبی – فرهنگی بازار     69
     2-12-4- نقش و عملکرد سیاسی بازار     71
     2-12-5- نقش و عملکرد کالبدی – ارتباطی بازار     73
فصل سوم : بستر جغرافیایی تحقیق و سیر استقرار شهر خوی 
3-1- جغرافیای طبیعی شهر    77 
     3-1-1- موقعیت جغرافیایی شهر و اطراف آن     77
     3-1-2- موقعیت ارتباطی شهر     82
     3-1-3- مسائل کلی زمین شناسی     82
     3-1-3-1- توپوگرافی شهر خوی     82
     3-1-3-2- شیب زمین     83
     3-1-3-3- ساختار زمین     84
     3-1-4- آب و هوا     84
     3-1-4-1- بارش     84
     3-1-4-2- دما     87
     3-1-4-3- روزهای یخبندان     88
     3-1-4-4- فشار و باد     89
     3-1-4-5- تابش آفتاب     90
3-2- جغرافیای انسانی شهر خوی     91
     3-2-1- وجه تسمیه     91
     3-2-2- گذشته تاریخی     92
     3-2-3- موقعیت سیاس – اداری     93
     3-2-4- ساختار جمعیتی شهر خوی     94
     3-2-4-1- تحولات جمعیتی شهر خوی     94
     3-2-4-2- تغییرات بعد خانوار در شهر خوی     95
     3-2-4-3- ترکیب سنی وئ جنسی و درصد باسوادی در شهر خوی     97
     3-2-4-4- میزان مهاجرین وارد شده به شهر خوی در طی دهه 1375 – 1365     99
     3-2-5- ویژگیهای اقتصادی شهر خوی     103
     3-2-5-1- ساختار اقتصادی ، اشتغال و ضریب تکفل در شهر خوی     103
فصل چهارم : مطالعه ویژگیهای ساخت و سازمان کالبدی بازار سنتی شهر خوی 
4-1- پیدایش شهر و چگونگی توسعه شهر و روند آن در ادوار گذشته     108
4-2- جاده ابریشم و نقش و تاثیر آن بر شهر و بازار خوی     121
4-3- شروع اقدامات شهر سازی جدید و اثرات آن بر روی بافت قدیمی شهر خوی و
 بازار آن و عناصر و اجزاء اصلی شهر    126 
     4-3-1- تاثیر بر روی بافت قدیمی شهر     127
     4-3-2- تاثیر بر روی بافت بازار     130
     4-3-3- تاثیر بر سایر فضاها و عناصر قدیمی شهر     133
4-4- شناخت کلی از بازار     136
4-5- شبکه های دسترسی به بازار     141
4-6- روند تغییرات کالبدی بازار     146
4-7- عناصر بازار     148
     4-7-1- مغازه ها و حجره ها     148
     4-7-2- راسته ها     149
     4-7-3- حمام ها     151
     4-7-4- اماکن مذهبی     152
     4-7-5- کاروانسراها     160
4-8- بررسی جغرافیایی خصوصیات معماری و مصالح ساختمانی بکار رفته در بازار     164
     4-8-1- وضعیت معماری و مصالح بکار رفته     165
     4-8-2- وضعیت سقف و پشت بام دکانها     166
     4-8-3- وضعیت کف بازار    167
     4-8-4- وضعیت شیب بازار     168
4-9- کاربری و نوع واحدهای تجاری بازار     168
4-10- نحوه مالکیت واحدهای تجاری بازار     170
4-11- تاسیسات و تجهیزات بازار     171
     4-11-1- آب     171
     4-11-2- برق     173
     4-11-3- گاز     173
     4-11-4- تلفن     173
     4-11-5- سیستم دفع فاضلاب     174
     4-11-6- انشعابات آتش نشانی     174
     4-11-7- سرویس های بهداشتی عمومی     175
     4-11-8- وسایل سرمایشی و گرمایشی     175
     4-11-9- امکانات رفاهی     175
4-12- آسیب شناسی و بررسی مشکلات بازار خوی و راهکارهای دفع آن     176
     4-12-1- مشکلات کالبدی بازار خوی     176
     4-12-1-1- رطوبت و ترک     176
     4-12-1-2- سقفها     176
     4-12-1-3- کف سازی     177
     4-12-1-4- مشکلات تاسیساتی     177
     4-12-1-5- مسائل و مشکلات ترافیکی     178
     4-12-2- مشکلات حرکتی بازار خوی     178
4-12-2-1 عدم باراندازهای مناسب در اطراف بازار    179
     4-12-3- مشکلات اقتصادی بازار خوی     179
      4-12-4- مشکلات اجتماعی بازار خوی    181
      4-12-5- مشکلات بصری بازار خوی     182
      4-12-6- مطالعات رفع مشکلات و آسیب ها     182
4-13- نقش ها و عملکردهای بازار خوی     184
     4-13-1- نقش و عملکرد تجاری – اقتصادی بازار خوی     184
     4-13-2- نقش و عملکرد اجتماعی – سیاسی بازار خوی     185
     4-13-3- نقش و عملکرد مذهبی – فرهنگی بازار خوی     186
     4-13-4- نقش و عملکرد کالبد ارتباطی بازار خوی     187
4-14- نتایج پرسشنامه ها     188
فصل پنجم : پاسخ به فرضیات ، نتیجه گیری و پیشنهادات 
5-1- پاسخ فرضیات     210
5-1-1 -  فرضیه اول     201
نتیجه     210
5-1-2- فرضیه دوم     210
نتیجه     112
5-2- نتیجه گیری    213
5-3- پیشنهادات     215
منابع و مآخذ     220
منابع خارجی    224
عکس ها    225
ضمائم
چکیده
 
 
 
 
 
فهرست پیوستها
عکس شماره 1 ، نمای خارجی دروازه سنگی خوی    225 
عکس شماره 2 ، راسته فرش فروشان     225
عکس شماره 3 ، نمایی از بازار خوی     226
عکس شماره 4 ، نمای داخلی کاروانسرای خان     226
عکس شماره 5 ، نمای داخلی مسجد ملاحسن     227
عکس شماره 6 ، نمای داخلی مسجد حجتیه     227
عکس شماره 7 ، نمای داخلی مسجد مطلب خان     228
عکس شماره 8 ، نمای خارجی ساختمان شهرداری سابق    228
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
فهرست اشکال و نقشه ها 
نقشه شماره ( 2-1 ) : ساخت کالبدی شهر در دوره صفویه         28
نقشه شماره ( 3-1 ) : نقشه موقعیت استان آذربایجان غربی در ایران     79
نقشه شماره ( 3-2 ) : نقشه موقعیت خوی در تقسیمات سیاسی استان آذربایجان غربی     80
نقشه شماره ( 3-3 ) : نقشه موقعیت شهر خوی در تقسیمات سیاسی شهرستان     81
نقشه شماره ( 4-1) : نقشه مراحل پیدایش و توسعه شهر خوی     117
نقشه شماره ( 4-2 ) : نقشه مراحل پیدایش و توسعه شهر خوی     120
نقشه شماره ( 4-3 ) : نقشه بازار خوی     144
نقشه شماره ( 4-4 ) نقشه شکه های دسترسی به بازار خوی     145
عکس شماره ( 2 – 1 ) مقطع شماتیک از چهار نوع بازار در چهار اقلیم مختلف     54
عکس هوایی شهر خوی سال 1333    118
عکس هوایی شهر خوی سال 1348     119
 
 
 
 
 
 
 
 
 
فهرست جداول
جدول شماره ( 3-1 ) : وضعیت بارش و انحراف معیار ماهانه و بالاترین 24 ساعته ایستگاه سیتوپتیک خوی     86
جدول شماره ( 3-2 ) : ویزگیهای حرارتی ایستگاه خوی    87
جدول شماره ( 3-3 ) : حداقل و حداکثر دمای مطلق دمای ماهانه ایستگاه خوی     88
جدول شماره ( 3-4 ) : میانگین روزهای یخبندان ماهانه ایستگاه خوی     88
جدول شماره ( 3-5 ) : جهت شدیدترین بادهای ایستگاه خوی     90
جدول شماره ( 3-6 ) : روند تحولات جمعیت شهر خوی طی سالهای 1245 تا 1385    94
جدول شماره ( 3-7 ) : تغییرات تعداد خانوار بر اساس آمارهای سرشماری 1335 تا 1385     96
جدول شماره ( 3-8 ) : تغییرات ساختار سنی و جنسی جمعیت شهر خوی بر اساس آمارهای سرشماری 1335 تا 1375     97
جدول شماره ( 3-9 ) : تغییرات ساختار جنسی جمعیت شهر خوی بر اساس سرشماری 1335 تا 1385    98
جدول شماره ( 3-10 ) : مهاجرین وارد شده به شهر خوی در طی دهه 1375 - 1365 بر حسب محل اقامت قبلی و جنس    100 
جدول شماره ( 3-11 ) : مهاجرین وارد شده به شهر خوی در طی دهه 1375 – 1365 بر حسب جنس و استان قبلی     101
جدول شماره ( 3-12 ) : تغییرات گروههای عمده شغلی در شهر خوی بر اساس آمارهای سرشماری 1375 – 1335     104
جدول شماره ( 4-1 ) : نوع و تعداد  واحدهای تجاری موجود در بازار خوی     169
جدول شماره ( 4-2 ) : نوع مالکیت واحدهای تجاری بازار خوی     170
جدول شماره ( 4-3 ) : نتایج پرسشنامه ارزیابی فعالیتهای مغازه داران بازار خوی     189
جدول شماره ( 4-4 ) : نتایج پرسشنامه ارزیابی فعالیتهای بازار خوی ( مراجعین )     190
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
فهرست نمودارها
نمودار شماره ( 3-1 ) : وضعیت بارش و انحراف معیار ماهانه و بالاترین بارش 24 ساعته ایستگاه سینوپتیک خوی    85
نمودار شماره ( 3-2 ) : میانگین ساعات آفتابی ماهانه ایستگاه سینوپتیک خوی     91
نمودار شماره ( 3-3 ) : تغییرات بعد خانوار شهر خوی در دوره 1335 تا 1385    95
نمودار شماره ( 3-4 ) : تغییرات بعد خانوار شهری خوی در دوره 1335 تا 1375    96
نمودار شماره ( 3-5 ) : تغییرات ساختار جنسی جمعیت شهر خوی بر اساس آمارهای سرشماری 1335 – 1385     98
نمودار شماره ( 3-6 ) : درصد باسوادی در شهر خوی در سال 1375     99
نمودار شماره ( 3-7 ) : مهاجرین وارد شده به شهر خوی در طی دهه 1375 – 1365 بر حسب محل اقامت قبلی و جنس     100
نمودار شماره ( 3-8 ) : مهاجرین وارد شده به شهر خوی در طی دهه 1375 – 1365 بر حسب جنس و استان قبلی     102
نمودار شماره ( 3-9 ) : تغییرات تعداد شاغلین شهر خوی بر اساس آمارهای سرشماری 1335 – 1375     104
نمودار شماره ( 3-10 ) : تغییرات نرخ رشد اشتغال شهر خوی بر اساس آمارهای سرشماری 1335 – 1375     105
نمودار شماره ( 3-11 ) : تغییرات ضریب تکفل در شهر خوی بر اساس آمارهای سرشماری 1335 
– 1375     106
نمودار شماره ( 4-1 ) محل تولد کسبه     182
نمودار شماره ( 4-2 ) : درصد میزان سابقه فعالیت کسبه در بازار     183
نمودار شماره ( 4-3 ) : صنف قبلی کسبه ( به درصد )     184
نمودار شماره ( 4-4 ) : نوع تملک مغازه ( به درصد )     185
نمودار شماره ( 4-5 ) : نسبت میزان متوسط اشتغال افراد در مغازه های بازار ( به درصد )     185
نمودار شماره ( 4-6 ) : نسبت فعالیت و رونق بازار در مقایسه با فصل های سال ( به درصد )    186
نمودار شماره ( 4-7 ) : نسبت علاقه مندی به کار کسبه در بازار ( به درصد )     187
نمودار شماره ( 4-8 ) : نسبت جنسی مراجعه کنندگان به بازار خوی ( به درصد )     188
نمودار شماره ( 4-9 ) : میزان تحصیلات اقشار مرجعه کننده به بازار خوی ( به درصد )     188
نمودار شماره ( 5-1 ) : نسبت نوع فروش در بازار خوی     191
نمودار شماره ( 5-2 ) : فاصله انبار کالا تا مغازه     192
نمودار شماره ( 5-3 ) : محل انبار کسبه در مغازه     192
نمودار شماره ( 5-4 ) : محل و چگونگی تهیه کالای مورد نیاز مغازه ( به درصد )     194
نمودار شماره ( 5-5 ) : دوره زمانی تهیه کالاهای مغازه     195
نمودار شماره ( 5-6 ) : نسبت خریداران و مشتریان بازار به درصد     195
نمودار شماره ( 5-7 ) : نسبت متوسط تعداد دفعات مراجعه به بازار     196
نمودار شماره ( 5-8 ) : کدامیک از مراکز خرید را برای خرید کردن ترجیح می دهید ؟     198
نمودار شماره ( 5-9 ) : تاثیر سنتی و قدیمی بودن بازار در جذب گردشگر و رونق تجارت بازار201 
نمودار شماره ( 5-10 ) : بافت تاریخی و قدیمی بازار دارای ارزش حفظ و احیا می باشد یا نه ؟202