بنای تاریخی مصلی پایین خیابان مشهد

فهرست مطالب 
مصلی :    2
مصلی مشهد    3
سبک شناسی بنا مصلی مشهد :    6
سبک آذری :    6
تزئینات بنای تاریخی مصلی:    7
گچ بری    7
گزارش عمومی :    8
مراحل مختلف مرمت:    9
مرمت استحفاظی و استحکامی    11
مرمت جامع یا کامل ( طرح جامع مرمتی )    13
شناخت تاریخی    13
آسیب شناسی بنا    16
طنین ها و لرزش ها :    18
گیاهان و بوته های سطحی :    19
خلل و فرج و ترکها    21
رطوبت صعودی :    22
تشخیص منشأ رطوبت :    25
عایقکاری در سطح مقعطی از دیوار    27
دفع رطوبت از دیواره های داخلی    29
ترک بر اثر نشست زمین در زیرپی های ساختمان    32
ترک بر اثر کاهش یا افزایش با وارد بر پی ها    33
ترک بر اثر تغییر فشار آبهای زیرزمینی و تغییر میزان رطوبت در بخش زیر پی ها    35
فهرست تعمیرات تزئینات و مقرنس های گچی :    37
مصلی :
مساجد جمعه خصوصاً مساجدی که برای شهرهای بزرگ ساخته می شد کمتر اتفاق می افتاد که گنجایش تمام مومنین یعنی مردان مسلمان بالغ آزاد که مقید به نماز جماعت بوده اند را در برداشته باشد و به گونه ای که ممکن نبود که تمام افراد مسلمان در ایام عید فطر و قربان یا به هنگام دعاهای دسته جمعی و عمومی که در موقع شروع بیماریهای مثل طاعون و خشکسالی های طولانی خوانده می شد در یکجا تجمع کنند در این گونه مراسمات مردم در زمینهای وسیعتر و آزادی به نام مصلی که عموماً در کنار شهرها بود برگزار شد بقول ژرژ مارسه مصلی نمازخانه ای در هوای آزاد بود . بنابراین مصلی یعنی محل اجتماع خاص و عام در قطعه زمینی وسیع و آزاد محصور یا غیر محصور که بر حسب وسعت و جمعیت شهر گاهی مورد استفاده قرار می گرفته است و گاهی متروک می شده است . 
این قبیل اماکن که به ندرت مورد استفاده قرار می گرفته اند ممکن بوده که پس از مدتی متروک شده و از کاربری اصلی خود را از دست بدهند و هرگز در ردیف بناهای هم تاریخی قرار نگرفته اند همین امر خود توجیه می کند که چرا علیرغم وجود تعداد زیادی از مصلی ها که موئلفین مسلمان در کتابهای خود به آنها اشاره نموده اند تعداد بناهایی که بنام مصلی تا به امروز باقی مانده اند کم و انگشت شمار می باشند و علاوه بر آن بیان می کند که چرا مصلی ها یک نوع سبک خاص از معماری ندارند و مصلی هایی که وجود دارند به اشکالی گوناگون جلوه می نمایند
 
مصلی مشهد
مصلی مشهد عبارت است از ایوانی بلند که در طرفین آن دو رواق وجود دارد و بر بالای هر رواق گنبدی بنا شده است دی ریز ضمن بحث از مصلی مشهد می گوید که گروه مردم به حالت صف رو به قبله این بنای تاریخی ایستاده و نماز جماعت می خوانند. همچنین دی ریز در اثرش به نام توران که درباره مصلی بخار می نویسد آن را از چهاتی مشابه مصلی مشهد می نامد این بنا مرکب از یک ایوان مرتفع که در انتهای آن در هست که به یک تالار چهار گوش باز می شود و در طرفین این تالار دو رواق وجود دارد که وسعت و ارتفاعشان از تالار اصلی کمتر است این دو رواق هر دو مسقف هستند و چهار طرف آنها کاملا باز و آزاد است یعنی در  ندارد و شبیه به تالارهای دو طرف مصلی مشهد میباشد بنابراین بناهای مشهد وطرق از حیث نقشه وطرح کلی ساختمان و از حیث منظره خارجی با مساجد ترکستان تفاوتی ندارد هر دوی آنها مانند مساجد ترکستان تفاوتی ندارد 
هر دوی آنها مانند مساجد بخارا بر روی مصلایی ساخته شده اند و باید به طور قطع و یقین مصلاها را به سان اماکن وسیعی در نظر آوریم که اکثر اوقات عاری از هر گونه ساختمان است و لیکن گاهی مزین به بناهای معظمی و اشکال گوناگون میباشد که مشخصات مخصوصی ندارد یعنی ممکن است از یک فضای محصور ساده و حتی فقط از یک دیوار قبله یا از یک مدرسه یا مسجد تشکیل شده باشد در دوطرف ایوان مصلی مشهد  دو رواق وجود دارد که هر دو دارای گنبد هستند  این دو رواق بی شک در نظر سازنده بنا که در آن هنگام مامور تعمیر مسجد جامع گوهرشاد بوده جهت تقویت استحکام بنای اصلی تکیه گاهی لازم و ضروری تشخیص داده شده لیکن بعدا به احتمال زیاد به محل نماز برای زنان تبدیل گردیده است که دی ریز درباره آن در دایره المعارف اسلامی بحث کرده است.
طاق ایوان مصلی مشهد چون بیش از طاق مصلی طرق در مقابل فشارهای وارد از سنگینی خود مقاومت می کرده است به وضع خوبی باقی مانده است . نمای اصلی آن مزین به تزئیناتی از کاشیکاری معرق دوران شاه سلیمان صفوی است و دو نوار کتیبه دارد که بر روی هر دو تاریخ 1087  ( مطابق با 7-1676 میلادی ) نقش شده است نام کاتب نیز در انتهای کتبیه مستطیل شکل نقش شده است.
بدنه داخلی بنا گچ مالی و در بعضی نقاط گچبری و مقرنس کاری شده است . رنگ آمیزی جز بر روی محراب و کتیبه بزرگی که دور تا دور لبه ایوان نقش شده است دیده نمی شود . این کتیبه نیز با کاشیهای هفت رنگی به صورت خشت ساخته شده است و حاصل کار (محمد حسین) فرزند عنایت الله می باشد.
در داخل دو بدنه محراب در میان گلهای کاشی معرق دو کتیبه کوچک ترنجی وجود دارد که با زمینه زرد است و به روی آنها نوشته شده است: ( عمل حقیر بر منت حاجی شجاعی اصفهانی بنا 1087)
در قسمت پخ لبه دو ایوان تزئیناتی از کاشی هفت رنگ وجود دارد که در قسمت پائین آن در هر طرف اشعاری نوشته شده است این اشعار فارسی است و به خط نستعلیق نوشته شده است .زمینه این اشعار لاجه وردی است و خطوط با کاشی زرد رنگ است:
 
بدور سلیمان شه کامکار           که هست از وجودش جهان را نظام
                                   ملک بارگاه و کواکب حشم      سکندر وقار و قباد احتشام
به توفیق فرمانده کن فکان      به تایید معمار بیت الحرام
                                    به الهام فتی الذی لایموت        به فرمان نواب عالی مقام
                                    ابوصالح آن صدر دین کز ازل    بود و نقش تا ابد مستدام
                                     به سر کاری و سعی حاجی ملک        که در کارها باشدبی احتمام
 زبس جید کرد از سر صدق گشت    به اندک زمانی مصلی تمام
  چو مستغنی از بهر تاریخ آن     نهادم به صحرای اندیشه گام
  به گوش دلم گفت پیر خرد    بود این بنا مجمع خاص و عام
( عمل حاجی شجاع اصفهانی بنا کتیبه محمد حسین مشهدی)
مصلی از بناهای ابو صالح الرضوی ابن  محسن ابن الغ الرضوی است که تعمیرات بنای خواجه ربیع و مدرسه صالحیه نواب و تعمیرات مسجد جامع گوهرشاد را نیز نموده است و حاجی شجاع بنای اصفهانی در امر تعمیرات مباشرت داشته است.
وضع ساختمانی بنا
از نظر ساختمانی ایوان بر روی دو پایه بزرگ جلو که هر یک 5/25 متر مربع و سعت دارند و جرز اسپر و پایه های مقابل پایه های بزرگ جلو قرار گرفته .سطح کل پایه ها و جزرهای حمال 127  متر مربع است و به طور متوسط با ملاحظه حجم وزن ایوان جزرهای واقع در این ناحیه که وزن آنها بر روی این پایه منتقل می شوند فشار وارد بر سطح پایه ها 5/1 کیلوگرم بر سانتی متر مربع است و این فشار با ملاحظه تحمل وضع پی ها به طور کلی خوب است. تنها در ناحیه مجاور سطح زمین که در شرایط تغییر درجه حرارت بیشتری قرار داشته است . آجرها قدری پوسیده اند که بایستی پی بندی و با آجر جوش بازسازی شوند.
 
سبک شناسی بنا مصلی مشهد :
این بنا در اوایل دوره صفویه است که هنوز شیوه آذری مرسوم بوده است و به سبک بناهای دوره تیموری ساخته شده است که در خراسان رواج داشته است .در تزینات به سبک دوره صفویه و به شیوه اصفهانی و از کاشیهای معرق فیروره ای و زرد استفاده شده است .
سبک آذری : 
با تدبیر خواجه نصر الدین در مجتمع کردن هنرمندان در آذربایجان شیوه آذری شکل می گیرد 
ویژگیهای معماری این سبک عبارت است از : 
1-    ساخت بناها با خشت خام و پخته و سنگ لاشه و کلنگی 
2-    کم شدن کاربرد آجر و جانشین شدن سفال نقشین با نقش برجسته و کاشی لعابدار
3-    آمود و نماسازی الحاقی و رو سازی نمای درونی و بیرونی
4-    رواج امواج گره سازیها مثل گره سازی آجری – گره سازی کاشی – گره سازی آجر و کاشی 
5-    گل انداز در نما رگ چینی در نما و استفاده از کاشیهای معرق و هفت رنگ
6-گج بری و اندود گچ و نقاشی روی گچ بروی نمای ساختمان 
 
تزئینات بنای تاریخی مصلی:
گچ بری 
گچ یکی از مصالح اصلی معماری ایران است که به وسیله قابلیتهای ویژه آن همواره مورد توجه هنرمندان و معماران واقع شده بطوریکه علاوه بر جنبه ایستائی آن به عنوان مصالح جنبه تزئینی آن نیز مورد توجه قرار گرفته و بصورت یک هنر تزئینی درآمده و در این راه سیر تحولی خود و تکامل خود را در بستر تاریخ آن (ایران ) طی نموده است. 
گچ ماده ای است که نسبت به سنگ , گچ , آجر و ... دارای انعطاف بیشتری بوده و کار با آن آسانتر و تقریباً به هر گونه سطح ساختمانی به خوبی می چسبد و نتیجه کار سریعتر بدست می آید و در وقت لزوم می توان آنرا به راحتی تجدید کرد. 
قابلیت شکل پذیری گچ این فرصت را به هنرمندان می دهد تا به راحتی طرحها و نقوش تزئینی دلخواه را بسازند و از اینها گذشته گچ نسبت به سایر وسائل و مصالح ارزانتر بوده و در وقت صرفه جوئی به عمل می آورد. 
 
 
گزارش عمومی : 
علاوه بر شناخت کلی برای اتخاذ تصمیم درباره مرمت بنا احتیاج به شناخت جزئیات بنا، وضع ایستایی قسمتهای مختلف اسکلت و وضع ایستایی تزئینات بنا می باشد که با دقت بررسی، چگونگی هر یک تعیین و روشن خواهد شد. رسیدگی به طرح تزئینات و خطوط اصلی آنها در بناهای قدیم ایران ابعاد صحیح بنا را مشخص می نمایند و قسمتهای از دست رفته در اغلب موارد امکان مرمت می یابند و در نتیجه بنا عظمت و شکوه و حجم اصلی خود را باز می یابد. 
ایوان این بنا دارای طاقی با دور بسیار زیاد و متناسب می باشد به طوریکه شکوه خاص آن هر بیننده را به خود جلب می نماید و این ارزش منحصر به فرد این بنای صفوی ایجاب می نماید که در زمره بناهای تاریخی با ارزش و جالب شهر مشهد باشد.
در تزئینات گچ کاری سه لایه به روی هم قرار گرفته که نمایاننده مرمت بنا در سالهای مختلف گذشته می باشد. با وجود اینکه این بنا پابرجاست نباید شکافهایی را که با یک دید کلی به چشم می خورند و رانش ایوان ، که خارج شدن دو رواق جانبی را از وضع تعادل نتیجه داده و خراب شدن رواق سمت چپ ایوان حدود 40 سال پیش ، که دوباره بازسازی شده است، نادیده گرفت.
تعمیراتی که در سالهای گذشته انجام گرفته به عنوان یک اقدام فوری قابل قبول است و مانع پیشرفت خرابی ایوان اصلی گردیده است.
با ملاحظه خیابان صفوی که مجاور ضلع جنوبی بنا احداث گردیده و ترافیک سنگین از آن می گذرد اقدامات احتیاطی زیادی چه از نظر جلوگیری از انتقال ارتعاش و امواج لرزاننده و چه از نظر ایستایی بنا به طور کلی ضرورت پیدا می کند.
باید توجه داشت که بنای مصلی پایین خیابان در باغ بسیار بزرگی واقع بوده است و در آن درختان توت زیادی وجود داشته و این درختان هنوز در فواصل دوری از بنای اصلی ( به صورت مشاهده در منازل مردم ) وجود دارد که با سه درخت که در محوطه فعلی مصلی وجود دارد هم ردیف و یک اندازه اند. زمینهای مصلی توسط آستانه به مردم واگذار گردیده و آنچه باقی مانده است محوطه ایست به مساحت 60/2804 متر مربع که قسمت اعظم آن توسط دفتر فنی میراث فرهنگی نرده کشی شده است و بنا از نظر منظر اطراف وضع رضایت بخشی پیدا کرده است.
به منظور جلوگیری از صدمات احتمالی و به خصوص برای پیشگیری از لطمه ای که ایجاد بناهای واقع در زمینهای اطراف بنا، به منظر کلی وارد خواهند کرد در حریم این بنا پیش بینی های لازم به عمل آمده است.
از نظر کاشیکاری این بنا دارای کاشیهای معرق در نمای شمالی ایوان و در محراب می باشد. طرح و کاشیهای این بنا هنوز دست نخورده باقی مانده است و هیچگونه تعمیری تا کنون روی کاشیهای معرق انجام نشده است. محراب بنا علاوه بر تزئینات کاشی معرق در بدنه و در نوار دور تا دور لبه آن دارای یک مقرنس بسیار زیبا از کاشی معرق بوده است که قسمتهایی از آن باقی مانده است.
 
مراحل مختلف مرمت:
مراحل مختلف حفاظت و تضمین ادامه حیات یک بنای تاریخی از لحاظ فنی شامل مراحل زیر است : 
1 – رفع خطر از بنا
2 – مرمت استحفاظی و استحکامی 
3 – مرمت کامل ( جامع ) 
 
رفع خطر 
این عمل به منظور تضمین حیات بنا ( پابرجا نگه داشتن آن ) و به دلایل فنی مقطعی ، حفظ و ایمنی انجام می پذیرد. این اقدام به طور مقطعی نگرانی از دست دادن شالوده اصلی بنا را رفع و امکان مطالعه و پژوهش را در مدت زمان کافی برای تهیه طرحهای مراحل بعد فراهم می کند. برای رفع خطر باید موارد زیر را مد نظر داشت : 
الف ) تشخیص ضرورت رفع خطر: در مواردی ضروری است که منشا خطر به طور کامل از نظر کاربری تعطیل شود و در صورت لزوم عدم امکان استفاده از کل بنای تاریخی به طور مقطعی توصیه می شود. برای مثالف چنانچه سرویس بهداشتی بنا باعث نفوذ آب به پی و دیوارهای بنا گردد، باید استفاده از آن موقتا متوقف شود. همچنین اگر ایستایی بنا از نظر تحمل بار زنده در خطر باشد، ضروری است که استفاده از آن موقتا خاتمه یابد.
ب ) شناسایی کامل و دقیق بخشهای فرسوده و خطرناک.
پ ) شناسایی و بررسی مواد و مصالحی که می توانند با توجه به نوع خطر سریعا مورد استفاده قرار گیرند.
ت ) شناسایی و بررسی روش، فن و تکنیکی که با استفاده از آن، عمل رفع خطر در اسرع وقت انجام پذیرد. 
ث ) ضمن عملیات رفع خطر موقت، عدم استفاده از بخشها یا کل بنا توصیه می شود.
ج ) در عملیات رفع خطر، در یک زمان محدود نباید شیوه و تکنیکی برگزیده شود که باعث ممانعت از سایر مطالعات پژوهشی و یا شناسایی منبع خطر گردد.
چ ) در مواقعی که مشکل پیچیده است و لزوم دخالت مهندس محاسب برای محاسبات فنی عملیات رفع خطر ضروری است، می توان از این همکاری بهره جست. 
ح ) تمامی مراحل فوق به عنوان الحاقی موقت تلقی می شوند و مرمتگر باید پس از مطالعه روشی جامع و کامل برای مرمت بنا، امکان حذف این مرمت مقطعی را مدنظر داشته باشد، بدون آنکه این حذف پیامدهای منفی برای بنا داشته باشد.
 
مرمت استحفاظی و استحکامی
هدف اصلی از این نوع مرمت تثبیت وضع موجود بنا و حفظ ارزشهای باقیمانده از آثار تاریخی است. در این مرمت، عمل فوق العاده ای از لحاظ هنری و کاربردی انجام نمی شود، ولی استخوانبندی بنا تقویت می گردد. به عبارت دیگر، ظاهر بنا پس از مرمت حفاظتی و استحکامی تغییر چندان محسوسی نخواهد کرد.
در این نوع مرمت طی مراحل زیر ضروری است : 
الف ) بررسی و شناخت عواملی که در تغییر شرایط متعادل بنا موثر بوده است ( آسیب شناسی ).
ب ) پژوهش در مورد مرمتهای استحکامی و فنون وابسته به آن در تجارب مرمتی دنیا که به گونه ای دارای شرایط همسان با بنای مورد نظر باشند و بتوان از پیشرفته ترین آن تجربیات از نظر نوع مصالح، تکنیک و غیره بهره جست. 
پ ) بررسی گزینه های مختلف برای مرمت حفاظتی و استحکامی و انتخاب روش بهینه.
ت ) انجام محاسبات فنی در امر مرمت استحکامی توسط مهندس محاسب. 
ث ) با توجه به اینکه در ضمن هدف اصلی ( مرمت استحکامی ) باید به اقدامات فنی از جمله شکافتن بخشهایی برای تقویت و یا کلاف کشی و یا پیوند متوسل شد، لازم است باستان شناسان و کارشناسان ذیربط در محل حاضر شوند و مطالعات و پژوهشهای ضروری را انجام دهند.
ج ) به موازات انجام عملیات مرمت استحکامی، باید به ایجاد شرایط مناسب برای تکمیل خطوط اصلی وبازسازی کامل بنا توجه داشت. 
چ ) با بررسی کارشناسانه، مواردی پیش می آید که ما را به اقدامی که ممکن است در موارد دیگر غیر عملی باشد مجاز می سازد. در این صورت، اقدامات کارشناس باید به شرح زیر مورد ارزیابی قرار گیرد : 
1 – در صورت افزودن بخش جدید به بخش قدیم از نظر استحکامی، رفع نیاز عملکردی ضمن توجه به مسئله زیبایی شناسی ضروری است. 
2 – بازسازی و تکمیل خطوط از بین رفته بنا به علت زمان مدیدی که بر آن سپری شده در مواردی که ایستایی بنا با بقای آن را تضمین کند مجاز است ( مرمت تکمیلی ).
ح ) پیش بینی حرایم حفاظتی لازم ( حرایم فنی ) در مقابل لرزش حاصل از عواملی همچون حرکت انواع وسایل نقلیه و وجود کارخانه ها و یا مواردی از قبیل حرایم رطوبت و عوامل بیولوژیکی، دود، صدا و غیره ضروری است. 
 
مرمت جامع یا کامل ( طرح جامع مرمتی ) 
با توجه به اینکه هر بنای تاریخی در یک بستر خاص اجتماعی، فرهنگی و اقلیمی جای دارد لذا مرمت آن مستلزم دقت و شناختی همه جانبه است. این عوامل از بافت شهری ( مکان طبیعی استقرار بنا ) تا سایر جوانب تاریخی ، اجتماعی ، فرهنگی، مذهبی، اقتصادی، سیاسی و غیره را شامل می گردد.
 
شناخت تاریخی
شامل شیوه های ساخت و ساز، فنون و مصالح مورد استفاده در گذشته یک بنا به عنوان یادگار تاریخی نیاکان و حامل پیام دوره ای خاص از تاریخ می گردد
یافتن خطوط اصلی بنا: برای شناخت ارزش واقعی اثر لازم است که در ذهن طراح خطوط اصلی بنا مجسم و ترسیم شود. به این منظور باید مطالعات مقاطعی که اثر در آن زمان شکل گرفته مورد بررسی قرار گیرد و با استعانت از روشها و شیوه های متداول در آن مقطع خاص زمانی وجوه روش ها و شیوه های متداول در ان مقطع خاص زمانی خود تشابه اثار شناسیایی شود و اثر در کمال سلامت خود به طور تشابه آثار شناسایی شود و اثر درکمال سلامت خود به طور تجسمی ترسیم گردد. این بررسی در واقع بخش مطالعات تطبیقی و شبیه سازی برای دستیابی به شیوه ساخت بناست و همراه بامطالعات متون به اثر تاریخی خطوط اصلی معماری را از تمامی جهات بر ما روشن می دارد این شناسایی و تجسم کمک شایان توجهی به بناست زیرا مداخلات احتمالی ما در آن شخصی و اختیاری نمی گیرد و جهتی مستند و تاریخی پیدا می کند؛ این مطالعات از دو جنبه معمار مرمتگر را یاری می دهد : 
1 – شناخت کامل تمام مسائل مربوط به سازه و سیمای یک بنا در زمان احداث زمان.
2 – استفاده از آن شناخت برای احیا و تعمیر بنا. 
فقدان بخشی از بنا در مواقعی ما را در مقابل راه حلهای مختلف برای مرمت و احیای آن قرار می دهد. بنابراین، با توجه به مراحل فوق الذکر، خط و شیوه علمی و مدون مرمت را با در نظر گرفتن زمان تاریخی و امکانات امروزی انتخاب می کنیم.
طبیعی است که فقدان بخشهایی از بنا در طول زمان به تنشهایی دامن می زند که به ناچار بازسازی بخشهای گم شده بنا را الزامی می دارد. چنانچه در پیش اشاره شد، خطوط اصلی بنا بخشی از حیات فیزیکی بنا و کاربرد معنوی و اجتماعی آن را در زمان خود در بر می گیرد، لذا این مطالعات طیف گسترده ای از اطلاعات و پیامهای اجتماعی، فرهنگی و غیره را روشن می کند که جوانب مختلف مربوط به استفاده از اثر را به درستی منعکس می سازد و این به تصمیم گیری ما برای احیای بنا کمک شایان توجهی می کند.
با توجه به تمامی ارزشهایی که قبلا مطرح شد، باید در نظر داشت که امروز بنایی در دست ماست که هر آن مورد تهاجم ناشی از رشد و گسترش لجام گسیخته شهر و روستا و منطقه جدید است و ما وظیفه حفظ و حراست از بنا و انتقال آن به آیندگان را بر عهده داریم.
بنا در زمان تاریخی همواره زنده است و آیندگان می توانند برداشتهای جدید و دریافتهای نو از آن داشته باشند. بنابراین لازم است با توجه به ظرافت موضوع، فراخور مکان و زمان حریمی را برای حفاظت از اثر و یا بنا قائل شویم. ( طراحی و پیشنهاد این حریم مستلزم مطالعات دقیق باستان شناسی و گمانه زنی پیرامون اثر است.) از سوی دیگر ، موضوع بسیار حساس تطابق، تلفیق و همزیستی بنا با کلیه ویژگیهای خود با زمان حاضر است که لاجرم وجود این حریم برای برقراری آن پیوند ظریف و حساس ضروری است. این حریم، به عنوان یک فیلتر ، نقش مبدل را در پیوند جدید و قدیم برای تضمین ادامه حیات و حفاظت از بنا ایفا می کند...