بررسی معماری دوره های افشاریه ، زندیه ، قاجاریه

     
فهرست مطالب
    کارنامه نادر    1
    ایران در عهد نادری    2
    معماری ایران در دوره افشاریه    2
ویژگی معماری افشاریه    3
معرفی بناهای دوره افشاریه    3
کاخ خورشید    4
مقبره نادر    7
قـلعــــــه فــــــورگ    9
ارگ حکومتی سه کوه    11
دربند ارغونشاه    12
مسجد کبود گنبد    13
شدند.    15
معماری دوره زندیه    18
بناهای دوره زندیه    19
حمام وکیل    20
بازار وکیل    23
ارگ کریم خان    25
تاریخچه    25
طراحی بنا    25
باغ دولت آباد یزد    27
 
عمارت کلاه فرنگی
تاریخچه افشاریه
نادر شاه افشار در سال ۱۶۸۸ در ایل افشار در کبهان ایران به دنیا آمد. اسم اصلی او نادرقلی بود .بعد از رسیدن به حکومت با استفاده از اوضاع آشفته هندوستان به این کشور لشکر کشید و دهلی را تسخیر کرد. در این جنگ کشتار وسیعی صورت گرفت و بیش از سی هزار نفر به قتل رسیدند. نادر با غنائم فراوان که از غارت هند به چنگ آورده بود به ایران بازگشت و هند را در دست سلاطین امپراتوری مغولی هند باقی گذاشت. در میان این غنائم جواهراتی چون کوه نور و دریای نور و تخت طاووس شهرت دارندنادر شاه در اواخر عمر تغییر اخلاق داد و پسر خود رضاقلی میرزا را کور کرد. بعد، از کار خود پشیمان شده بعضی از اطرافیان خود را که در این کار آنها را مقصر میدانست
    کارنامه نادر
در زمانی که صفویان با هجوم افغانها از هم پاشیده بودند و کشور مورد تجاوز دشمنان داخلی و خارجی بود: عثمانیها ازغرب و روسها از شمال و اعراب از جنوب و افغانها در داخل و ترکمانان از شرق به تاخت و تاز و قتل و غارت مشغول بودند، نادر وضعیت حاکمیت ایران را به‌سامان نمود. بعد از نادر، کریمخان (از سرداران نادر) که از طایفه زند بود به قدرت رسید و حکومت بازماندگان افشار محدود به خراسان شد و کریمخان این منطقه را به احترام نادر که او را ولی نعمت خود میدانست در اختیار جانشینانش باقی گذاشت. 
  نادر از فرمانروایانی بود که برای آخرین بار ایران را به محدوده طبیعی فلات ایران رسانید و با تدارک کشتیهای عظیم جنگی ، کوشید تا استیلای حقوق تاریخی کشور را بر آبهای شمال و جنوب تثبیت کند. 
  با افول دولت نادری ، سرزمین پهناور فلات ایران که پس از مدتها به زیر یک درفش در آمده و رنگ یگانگی پذیرفته بود ، از هم پاشید. 
    ایران در عهد نادری
در عهد نادر دشمنان و متجاوزان به کشور توسط وی سرکوب شدند و کشور اندکی از قدرت گذشتهٔ خویش را در حفاظت از مرزها و اعمال قدرت یک حکومت مقتدر مرکزی بر تمام وطن، بازیافت. ترکمانان وازبکان به ماوراءالنهر عقب‌نشینی کردند. 
  بناهایی که به دستور نادر در مشهد بنا شده‌اند نظیر کلات نادری و کاخ خورشید از آثار مهم بازمانده از این دوران هستند. 
   در عهد او به سپاه و تأمین نیرو بسیار توجه می‌شد. مردم ایران با وجود ظلم و ستم پادشاهان آخر صفوی به این سلسله امید داشتند. وی همچنین سعی داشت با کمک یک انگلیسی به نام دالتون نیروی دریایی ایجاد کند که ناموفق ماند
    معماری ایران در دوره افشاریه
  ظهور نادرشاه افشار به سلطنت صفویه خاتمه داد. با آن که در عالم سیاست به او اهمیت بسیار داده شده است. اما در این دوره در عالم هنر پیشرفت چشم‌گیری دیده نمی‌شود؛ تنها زرگری و طلا و نیز میناکاری ترقی داشته است. هم‌چنین بعضی از قرآن‌های نفیس مذهب در دست است که به زمان نادر نسبت داده می‌شود، کاخ خورشید و برج‌های دیده‌بانی شهر کلات از هنر معماری این دوره است. معماری در زمان  افشاریه به علت لشکر کشی های پیاپی و عدم رسیدگی به مسائل داخلی کشور آثاری قابل توجه برای ارائه ندارد .
 
ویژگی معماری افشاریه
    در عالم هنرپیشرفت  چشمگیری در زرگری و طلا کاری و مینا کاری دیده می شود. 
    استفاده از شیوه هندی-مغولی 
 
معرفی بناهای دوره افشاریه
 
    کاخ خورشید 
    مقبره نادر 
    قـلعــــــه فــــــورگ 
    ارگ حکومتی سه کوه 
    بند نادری
    مسجد کبود گنبد
    آب انبار میرزا مهدی ساری
    مسجد افغان 
 
کاخ خورشید
اهمیت کلات موجب شد تا نادر به روزگار خویش آثار و ابنیه بسیارى را در کلات بنا نهد که شهره ترین آنها عمارت خورشید و باغ پیرامون آن بود. شواهد موجود نشان مى دهد که این ساختمان به سبب قتل ناگهانى نادر نیمه کاره باقى مانده ومعماى بزرگى را در باره کاربرى خود برجاى گذارده است
 عمارت خورشید برروى مقبره اى مربوط به دوره ایلخانى (سده هاى هفتم وهشتم هجرى ) ساخته شده است. بدین شکل که در زمان افشاریه قسمت تحتانى آن زیر خاک مدفون شده و قسمت فوقانى اش خراب گردیده تا بناى کنونى برشالوده بناى قدیمى استوار گردد. این بنا مربوط به سال های آغازین به قدرت رسیدن نادرشاه افشار می باشد. عملیات ساخت عمارت در تمام طول پادشاهی ادامه داشته و حتی تا آخرین سال های حیات نادرشاه یعنی سال 1160 هجری قمری در دست ساخت بوده است.زیرا کتیبه ثلث بسیار زیبای«سوره نباء» که در قسمت دور تا دور فضای گنبد نوشته شده به همین تاریخ اشاره دارد.
   کاخ خورشید در سال 1151 هـ.ق، به دستور نادر جهت اقامت خود و خزانه ای برای جواهرات و غنایم هند ساخته شد.
این کاخ در وسط باغ بزرگی قرار دارد که شامل یک بنا در سه طبقه است. . «اندازه باغ ۱۶در۱۲۲متر است .این باغ بر محور اصلى شرقى غربى استوار است و شامل هشت حوض و جویهایى است همراه با فواره هاى سنگى که حلقه وار کاخ را دور مى زنند ارتفاع بنا در گذشته، حدود 25 متر بوده است و در حال حاضر به علت خرابی طبقه سوم، ارتفاع آن بیش از 20 متر نیست. طبقه اول آن 8 ضلعی است که آن را روی چهار ردیف پلکان به شکل هرم بر پا کرده اند.
ورودی های کاخ در اضلاع هشتگانه قرار دارد که به سالن اصلی کاخ منتهی می شود. این کاخ مجموعاً دارای 12 اتاق است که داخل اتاق ها نیز تزئیناتی از نقاشی و گچ بری دیده می شود. در میان این تزئینات، تصاویری از شاهزادگان نادری نیز به چشم می خورد.
 در وسط این بنای هشت گوش، برج استوانه مانندی در دو طبقه قرار دارد که محل اقامت شاه و خانواده اش بوده است. زیبایی این کاخ بیشتر در آرایش نمای خارجی کنگره دار ساختمان است که در آن معماری "مغولی- هندی" به چشم می خورد .
نمای این کاخ به شکل استوانه‌ای بوده و با سنگ های مر‌مر سیاه تزیین شده است.. شیوه تزیین و آرایشی که در این بنا به کار رفته مشتمل بر ریزه کاری های دقیق و متنوع و قابل ملاحظه است. تصاویری از شاهزادگان نادری بر روی دیوار‌ها نقش شده است که در میان آن‌ها، نقوش زرین نیز دیده می‌شود. در طبقه زیرین بنا راهرو تاریکی وجود دارد. در وسط این بنا از سطح پشت بام طبقه اول برجی ‌با ترک‌های شبیه نیم ستون معروف به خیاری احداث شده است. این قسمت از برج به صورت سنگ یکپارچه است و ظاهراً یک سوم از ارتفاع بنا را شامل می‌شود. این کاخ دارای پلان هشت ضلعی با هشت ایوان که یک در میان با یکدیگر قرینه اند .ارتفاع بنا از کف سردابه تا زیر عرقچین گنبد خانه 21.8 متر و مساحت بنا 900 متر مربع در هر طبقه می باشد. 
تزیینات داخل طلاکاری ،تزیینات گچی و رنگی و کتیبه با خط ثلث ،رسم بندی و نقوش اسلیمی است.  
 نمـای خارجی بنا از سنگ های آهکی متخلخل ساخته شده است که مزین به نقوش گل و بوته ، پرنده (طوطی) ،انواع میوه ها ی ویژه مناطق گرمسیری می باشد ،لذا این حجاریها به استادکاران هندی منسوب است. 
 
مقبره نادر
نادر درنظر داشت که بر سر قبر خود بنایی همانند تاج محل در هند بسازد، به همین دلیل دستور داد از مراغه سنگهای آن را بیاورند تا در کنار چهار باغ شاهی در مشهد ساخته شود که طی سالیان متمادی از بین رفت.
بعدها در سال 1296 شمسی "احمد قوام السلطنه" (والی وقت خراسان) اقدام به بازسازی مقبره نادر کرد. اما آن نیز پس از مــــــــــــدتی در معــــــــــــــــــــــــــــــــــرض آســـــــــیب و ویـــــــــرانی قـــــــــــرار گرفت.
بعد از آن، در سال 1342شمسی، انجمن آثار ملی، کار بازسازی آن را برعهده گرفت؛ و بدین ترتیب طراحی آن به عهده مرد بناهای ماندگار و معمار مقبره ها و یادها، مهندس هوشنگ سیحون و مجسمه آن بر عهده مجسمه ساز مشهور ایرانی استاد ابوالحسن صدیقی افتاد. 
این مجسمه 5 متر ارتفاع و 14600کیلوگرم وزن دارد که بر فراز مقبره او قرار گرفته است و مفرغ ریزی آن در کارخانه برونی ایتالیا صورت گرفته است. 
مهندس هوشنگ سیحون، در کتاب "نگاهی به ایران" در مورد بنای آرامگاه نادرشاه افشار می نویسد: "ماده اصلی ساختمان از سنگ خارای منطقه کوهسنگی مشهد، مشهور به سنگ هرکاره است، این سنگ یکی از مقاومترین سنگهایی است که در ایران وجود دارد، او دلیل این انتخاب را اشاره به صلابت و عظمت نادرشاه افشار می داند." 
او در ادامه می نویسد: " شکل کلی مقبره نادر به شکل شش ضلعی است که شکل سیاه چادرهایی را تداعی می کند که نادر در آن زندگی می کرده است." 
بالای پله های ورودی آرامگاه نادر در سمت راست، لوله توپ بزرگی از جنس برنج قرار گرفته است.
این توپ در زمان سلطنت "فیلیپ دوم" پادشاه اسپانیا به سال 1591میلادی ساخته شده و از جمله غنایمی است که پس از بیرون راندن پرتغالی ها از جزیره هرمز، به دست سپاه ایران افتاد و در نهایت از سال 1354 شمسی در کنار آرامگاه نادر نصب شد.
داخل محوطه آرامگاه نادر در گوشه ای سنگ منشور مانند مربع شکلی به چشم می خورد که قبر نادرشاه افشار است.
در جانب راست و چپ این قبر دو تالار وجود دارد که موزه نادری را شکل می دهند و در آنها اشیایی برای معرفی آثار تاریخی دوره افشاریه در معرض نمایش گذاشته شده است.
 
قـلعــــــه فــــــورگ
قلعه فورگ در 10 کیلومتری جنوب شهر اسدیه بیرجند  واقع شده است.. : ساخت قلعه فورگ در زمان نادرشاه افشار به وسیله میرزا بقاخان حاکم منطقه شروع شده و پس از وی پسرش میرزا رفیع خان ساختمان قلعه را به اتمام رسانده است فضاهای داخلی قلعه از شرق به غرب شامل سه قسمت می‌باشد که قسمت اول عبارتست از: محل زندگی خدمه انبار آذوقه و محل نگهداری احشام- قسمت دوم محل زندگی نظامیان و نگهبانان و محل نگهداری تدارکات نظامی و سومین قسمت که مهمترین بخش قلعه است محل زندگی حاکم و اطرافیانش است. قلعه مجموعاً دارای 18 برج بوده که اکنون تعدادی از آنها باقی مانده است. مصالح به کار رفته در ساخت قلعه بیشتر سنگ ، آجرو خشت می‌باشد . تاریخ ساخت این قلعه در کتاب دیوان لامع، نوشته محمد رفیع بن عبدالکریم در میانی، سال 1160 ه.ق. ذکر شده است.
مولف کتاب عین الوتابع، قلعه را این گونه توصیف کرده است: قلعه فورگ در روی کوهی است که از آجر پخته، دیوار و باروج آن را به طور محکم ساخته اند و پایه آن را سنگ چین نموده اند و دو شیر در اطراف خود داشته با دو خاکریز که قطر هر یک پنج در پنج است. فضای داخلی آن از قسمت های مختلف مانند محل زندگی خدمه، اصطبل، انبار مهمات، کوره آجرپزی و آب انبار تشکیل شده است که به وسیله حصار قلعه و برج های مدور احاطه اشده اند.
تاسیسات داخلی آن دارای سه بخش اصلی، یعنی بخش مخصوص زندگی خدمتکاران و خدمه قلعه، بخش مربوط به نظامیان و محافظان قلعه و در نهایت بخش اصلی و هسته مرکزی آن یعنی ارگ قلعه مربوط به حکام و امرا بوده است قلعه فورگ بر بالای صخره ای سنگی همراه با 18 برج است.
بر بلندای حصار و برج ها، سازه های کنگره داری وجود دارد و منافذی (تیرکش) جهت دیده بانی و دفاع .
 
 
دروازه اصلی قلعه در ضلع شرقی و یک دروازه کوچک تر در ضلع شمای آن قرار دارد. شاه نشین در بلندترین نقطه قلعه قرار دارد و فضاهایی چون اصطبل، مسجد، آب انبار، اتاق هایی که در دو طبقه ساخته شده بودند را در بردارد.
 
ارگ حکومتی سه کوه
سه کوهه یکى از آبادیهاى بسیار قدیمى سیستان مى‏باشد که در 30 کیلومترى جنوب غربى زابل واقع شده است. عناصر اصلى معمارى ارگ از سه قسمت به هم پیوسته تشکیل شده که شامل قلعه یا ارگ جنوبى، ارگ شمالى و میدانى (در حد فاصل این دو مجموعه قرار دارد) مى‏شود. 
ارگ جنوبى، قدیمى‏ترین قسمت قلعه را تشکیل مى‏دهد که داراى یک حیاط مرکزى با مجموعه‏اى از اطاقها در اطراف و یک ایوان طویل و باریک در ضلع شمالى مى‏باشد که با توجّه به عظمت معمارى این بخش به نظر مى‏رسد به صورت مستقل عمل مى‏کرده و متعلق به حاکم آن زمان بوده است. در گوشه جنوب شرقى قلعه، برج مدورى در دو طبقه ساخته شده است. علاوه بر اینها در داخل قلعه جنوبى آثار چاهى نسبتا عمیق وجود داشته است که در حال حاضر بر اثر تخریب پر شده است. 
ارگ شمالى که معروف به فلک سر (ملک سار) مى‏باشد، بر خلاف قلعه جنوبى فاقد حیاط داخلى بوده، از وسعت کمترى برخوردار مى‏باشد و از لحاظ ساخت و فرم به صورت برج واحدى است که علاوه بر نقش دیده‏بانى، استراحتگاه ویژه حاکم وقت و همسر او بوده است.
نماى بیرونى فلک سر، چند ضلعى مى‏باشد در حالى که طرح داخلى آن صلیبى شکل است، تمام سطح گنبد و طاقهاى آن پوشیده از کاربندیهاى زیبایى مى‏باشد که در اصطلاح معمارى به طرح شهر معروف است.
میدان مرکزى قلعه نسبتا بزرگ است که حد فاصل این دو قلعه قرار دارد. در داخل این محوطه اتاقهایى وجود دارد که احتمالا جایگاهى براى نشستن و استراحت افراد برجسته و نزدیکان و یا خادمان ومحافظان حاکم وقت بوده است.
ویژگیهاى معمارى ارگ سه کوهه به همراه مصالح به کار رفته: مصالح مورد مصرف این ارگ عبارتند از کاهگل براى اندود پشت بامها و سطوح جانبى، خشت خام که بیشترین کاربرد را در ساخت بنا داشته و ملاطهاى گچ و خاک مى‏باشند. در این منطقه به لحاظ گرماى شدید تابستان و نیز سرماى شدید زمستان، خشت بهترین مصالح تنظیم دماى داخل اطاقهاى مى‏باشد. از آنجایى که ارگ شمالى، قدمتش از ارگ جنوبى کمتر است، در نماسازى آن از مصالح خشت و آجر استفاده شده که جلوه‏اى خاص به بنا بخشیده است. این روستا در قدیم حصارى با چند دروازه برگرد خود داشته که دو دروازه اصلى آن یعنى دروازه بالا (شمالى) و دروازه شیب (جنوبى) هم اکنون نیز در اذهان مردم باقى است....